در شرایط کنونی (سال 2021)، مقالات حاصل از پروتکول مرور سیستماتیک خود را کجا و چگونه منتشر نمایم؟!؟

همانطور که شاید اکثر علاقمندان به مطالعات مرور سیستماتیک و متاآنالیز بدانند، در طول یک دهه اخیر، چندین تحول مهم در عرصه این مطالعات، اتفاق افتاده است. ایجاد و راه اندازی سامانه موسوم به PROSPERO در سال 2011، یک نقطه عطف مهم در این مطالعات بوده و از آن زمان بود که محققین و علاقمندان به این مطالعات، با اهمیت سند مکتوب موسوم به «پروتکول» آشنا شدند. به سرعت و طی چند سال پس از این دوره زمانی، در کنار این سند موسوم به «نسخه ثبتی پروتکول»، نسخه دیگری که با جزئیات بیشتر، روایتگر و توصیف کننده «متد اجرایی مطالعات مرور سیستماتیک» بود، تحت عنوان «نسخه مقاله ‏ای»، ارائه گردید و محققین شاهد رشد انتشار مقالات حاصل از پروتکولهای مرور سیستماتیک و متاآنالیز بودند.

بدیهی است که برخلاف گستره ژورنالهایی که میتوانست محل انتشار مقالات حاصل یافته‏ های مرور سیستماتیک و متاآنالیز باشد، ژورنالهایی که امکان انتشار مقالات حاصل از پروتکولهای مرور سیستماتیک را فراهم آوردند، بسیار محدود بودند. عزیزانی که مقالات قبلی بنده را در وب سایت آمارافزار مطالعه نموده اند، با گستره ژورنالهایی که امکان انتشار مقالات حاصل از پروتکولهای مرور سیستماتیک را فراهم نموده اند، آشنایی دارند (برای مطالعه این مقالات، اینجا و اینجا را مطالعه فرمایید).

بهر حال نقطه مشترک عمده ژورنالهایی که سهم قابل توجهی از انتشار مقالات پروتکول مرور سیستماتیک را در سطوح جهانی دارند، این است که تقریباً همه آنها وجه (هزینه انتشار) یا APC دریافت میکنند. بنابراین با توجه به شرایط فعلی کشورمان و نرخ برابری دلار با پول ملی، بسیار بدیهی است که توان پرداخت بین 1000 تا 2000 دلار برای تقریباً تمامی پژوهشگران ایرانی، ممکن نیست. هدف از این مقاله این است که حداقل بتواند یک راهکار موثر برای انتشار مقاله پروتکول مرور سیستماتیک را در شرایط امروزی، ارائه نماید.

حال ابتدا نگاهی میاندازیم به آخرین وضعیت ژورنالهایی که مقالات حاصل از پروتکول مرور سیستماتیکها را منتشر مینمایند. در بازه زمانی ابتدای سال 2020 تا پایان 5 ماهه اول سال 2021 (تقریباً یک بازه 17 ماهه)، بیش از 2500 مقاله حاصل از پروتکول مرور سیستماتیک در بانک اطلاعاتی PubMed نمایه شده است. هر چند شاید در نگاه اول تعداد ژورنالهایی که اینگونه مقالات را منتشر نموده اند، کمی متنوعتر از بازه های زمانی قبلی باشد (در مقالات قبلی در این خصوص توضیح داده ام)، اما باز هم مشابه دوره های زمانی قبلی، بیش از 80% این مقالات، تنها در سه ژورنال Medicine (baltimore)، BMJ Open و Systematic Reviews منتشر شده اند.

 
توزیع سهم ژورنالهایی که محل انتشار مقالات پروتکول مرور سیستماتیک بودند در نمودار شماره 1 مشاهده میگردد. ضمناً کمتر از 10 درصد این مقالات نیز در ژورنالهایی منتشر شده است که تعداد مقالات منتشر شده آنها در این دوره زمانی بین 1 تا 9 مقاله بوده و به 10 مقاله هم نمی رسیده است.

اما نکته قابل توجه برای محققین این است که حال با بهره گیری از این تجربه، میتوانند ارسال یا سابمیت مقاله حاصل از پروتکول مرور سیستماتیک را برای ژورنالهای تخصصی حیطه تخصصی خود نیز ارسال نمایند، چرا که بنظر میرسد رفته رفته شناخت ژورنالها و ادیتورهای آنها از اینگونه مقالات در حال افزایش بوده و هر چند این ژورنالهای جدید، به این زودی نمیتوانند به یک ژورنال با سهم انتشار قابل توجه برای این مقالات تبدیل شوند، اما بهر حال شاید بتوانند نیازهای برخی محققین کشورمان را مرتفع نمایند. بخصوص اینکه اگر این ژورنالهای هدف بالقوه، APC دریافت نکنند.

اما اگر از سهم ژورنالهایی که شاید در طول 10 سال آینده بتوانند به جایگاه قابل توجه اینگونه مقالات تبدیل شوند، بگذریم، 7 ژورنال اصلی محل انتشار مقالات حاصل از پروتکول مرور سیستماتیک، همگی دارای APC میباشند و شاید پایینترین APC نیز متعلق به ژورنال HRB Open Research میباشد که برای مقالات پروتکولی تا 2500 واژه، حدود 440 یورو دریافت میکند و مابقی ژورنالهای این لیست، وجوه بسیار بالاتری از این مقدار دریافت میکنند (بین 1000 تا 3000 دلار).

اما بپردازیم به معرفی راهکار اصلی که هدف این مقاله است، یعنی انتشار مقالات حاصل از پروتکول در جایگاهی که نیاز به پرداخت وجه نداشته و از طرف دیگر بتواند به ارتقاء جایگاه محقق، کمک نماید.

با مطالعه روندهای جدید حیطه «نشر علمی» و رخدادهای نوظهور در این گستره، بنظر میرسد که انتشار مقالات حاصل از پروتکول محققین کشورمان، میتواند در سامانه ها یا مخازن «پیش چاپ» یا preprint سابمیت و منتشر گردد. در نگاه اول بسیاری از متخصصین و پژوهشگران کشورمان ممکن است با این دیدگاه مخالف باشند. دلیل اول آنها نیز عدم محاسبه اینگونه مستندات بعنوان مقاله منتشر شده توسط معاونتهای پژوهشی دانشگاهها یا محسوب شدن در امتیازات پژوهشی فردی و دانشگاهی باشد. لیکن با کمی تامل و تدبر در این حیطه، میتوانیم به قضاوت منطقی تری برسیم.

بنابراین بنده سعی میکنم که این راهکار را از دو بعد مزیتها و محدویتها (معایب)، بررسی نمایم:

معایب:
1-    عدم محاسبه امتیاز یک مقاله پژوهشی در سامانه ها یا مخازن پره پرینت
2-    عدم محاسبه در شاخص H- index پژوهشگران (بدلیل اینکه پایگاه اسکوپوس، مبنای محاسبه است)

مزایا:
1-    سرعت بالاتر انتشار: بدلیل اینکه پژوهشگر بمحض ثبت پروتکول حود، میتواند نسخه مقاله ای پروتکول را آماده نموده و آنرا بسرعت در یکی از مخازن پره پرینت سابمیت نماید. بدلیل عدم داوری در این سامانه ها، طی مدت زمان بسیار کوتاهتری به هدف انتشار یا دیده شدن متن کامل مقاله حاصل از پروتکول، دست می یابید. اگر موضوع سرعت انتشار را از بعد اجرایی پروژه مرور سیستماتیک، مورد ارزیابی قرار دهیم، در می یابیم که این سرعت بالاتر انتشار، تاثیری دو سویه بر روی فعالیتهای پژوهشگران خواهد داشت، چرا که برای هر محقق مرور سیستماتیک، مهم است که بعد از تایید انتشار مقاله حاصل از پروتکول در کوتاهترین زمان، مجدداً فعالیتهای پروژه مرور سیستماتیک خود را از سرگیرد.
2-    دریافت کد DOI: در حال حاضر دریافت کد doi، برای بسیاری از سازمانهای پژوهشی، بسیار مهم است و همین کد میتواند زمینه ساز دریافت استنادات اینگونه مقالات باشد.
3-    نمایه شدن یا دیده شدن در محیط اسکالر گوگل: هر چند در مجموع تا زمانی که یک مقاله پره پرینت داوری نشده، وارد یک ژورنال نشود (البته بعد از فرایند داوری)، بطور معمول اکثر بانکهای اطلاعاتی این مقالات را نمایه نمیکنند. اما بهر حال موتور جستجوی اسکالر گوگل از این قاعده مستثنی بوده و علاوه بر نمایش مقاله پره پرینت، حتی استنادات آنرا نیز نمایش میدهد.
4-    محسوب شدن در محاسبه شاخص H- index اسکالر گوگل: با توجه به مطالب پیشگفت و دیده شدن اینگونه مقالات توسط موتور جستجوی اسکالر گوگل، بدیهی است که این مقالات در محاسبه شاخص H- index این سامانه، محاسبه میگردد!
5-    امکان بالقوه انتشار در ژورنالها: همانطور که میدانیم، یکی از اهداف راه اندازی مخازن پره پرینت، این بوده که فضایی برای مارکتینگ یا بازاریابی مقالات مختلف، برای ناشرین یا ژورنالها ایجاد گردد تا آنها بتوانند در این زمینه که چه مقالاتی از این دسته میتواند برای انتشار در ژورنال آنها، قابل قبول باشد نیز، تصمیم بگیرند. بنابراین مقالات حاصل از پروتکولی که بعد از سابمیت یا ورود به یک سامانه پره پرینت، از فرایند داوری یک ژورنال عبور نموده و بعدها در آن ژورنال منتشر شدند، نیز میتواند یکی دیگر از مزیتهای این راهکار باشد. البته بدیهی است که هر چه کیفیت متدولوژیک این مطالعه و پروتکول مربوطه قویتر باشد، انگیزه بیشتری در داوران و ادیتورهای اینگونه ژورنالها، ایجاد میشود.

لازم به ذکر است که بعد از تاثیرات دوران کرونا بر روی پژوهشها و پژوهشگران، بر اهمیت این راهکار در کلیه عرصه های نشر علمی نیز افزده شده و در شرایط امروزی، بیشترین محققین و سازمانهای پژوهشی (حتی مراکز دانشگاهی و پژوهشی داخل کشور)، از سامانه ها یا مخازن پره پرینت مطلع بوده و نکاتی در این خصوص میدانند. فلذا قطعاً قابل پیش بینی است که در چند سال آینده، این سامانه ها ممکن است حتی با تمهیداتی وارد محیط بانکهای اطلاعاتی نیز بشوند و بر ابعاد مثبت این مخازن، افزوده گردد.

در اینجا لینک معرفی کلیه مخازن پره پرینت، که در دائره المعارف ویکی پدیا، گردآوری گردیده، قرار میدهم:

معرفی کلیه مخازن پره پرینت

بنابراین با مقایسه نقاط قوت و ضعف این راهکار، بنظر میرسد که استفاده از سامانه های پره پرینت میتواند برای محققین کشورمان، یک راهکار هزینه اثربخش و مقرون به صرفه و سریع، برای انتشار مقالات حاصل از پروتکولهای مرور سیستماتیک و متاآنالیز باشد. البته این موضوع حتی میتواند قابل تعمیم به مقالات حاصل از پروتکولهای سایر پژوهشها نیز گردد (مانند پرتکولهای کارآزماییها، مطالعات مقطعی، مورد شاهدی، ارزش تشخیصی و ....).

امید است این مقاله برای شما علاقمندان و دوستداران مباحث آموزشی آمارافزار، مفید بوده باشد.

لطفاً با بیان نقطه نظرات خود در همین صفحه، ما را در ادامه مسیر، راهنمایی فرمایید!