ارزیابی رشد سالانه مقالات حاصل از پروتکولهای مرور سیستماتیک

از سال 2011، پژوهشگران علاقمند و فعال در مطالعات مرور سیستماتیک و متاآنالیز، با یک نوع جدید از مقالات مرتبط با این مطالعات، مواجه شدند. این مقالات چیزی جز مقالات حاصل از پروتکولهای این دسته از مطالعات (یا به اختصار مقالات پروتکول)، نبودند. از آن زمان به بعد، این نوع مقالات، رشد سالانه نسبتاً زیادی را تجربه نمودند.

همانطور که در نمودار فوق مشاهده میگردد، این نوع مقالات از 15 مقاله در سال 2010 به 651 مقاله در سال 2018، افزایش داشتند (افزایشی بیش از 43 برابر). رشد سالانه این نوع مقالات هم در بازه زمانی 10 ساله 2010 تا 2019 (البته از آنجا که از اطلاعات سه ماهه اول سال 2019 استفاده شده، تعداد کل مقالات این سال، بر اساس این اطلاعات سه ماهه پیش بینی گردید)، بطور متوسط بیش از 60 درصد بود. چنانچه به ویرایش قبلی این مقاله که حاصل تحلیلی مشابه در مقالات پروتکول نمایه شده در پابمد، در سال 2017 بود، مراجعه کنیم، در می یابیم که رشد متوسط سالانه این نوع مقالات، حتی نسبت به بازه زمانی بررسی قبلی نیز (دوره زمانی 2012 تا 2016 که رشد متوسط سالانه حدود 40% بوده ) افزایش بیشتری نشان داده است.

سیمای جدید ژورنالهای هدف مقالات حاصل از پروتکولهای مرور سیستماتیک

هر چند در نگاه اول، انتظار داریم این نوع مقالات نیز، مانند سایر انواع مقالات منتشره با استقبال بالا، در کلیه ژورنالهای علمی از آنها استقبال بالاتری بعمل آید، اما، در عمل این چنین نیست. به عبارت دیگر، یک محدودیت یا چالش فرا روی محققین مرور سیستماتیک که علاقمند به انتشار این نوع مقالات هستند، این است که همه ژورنالها (یا گروه بزرگی از ژورنالها)، پذیرنده این نوع مقالات نبوده و در عمل باید گفت که فقط گروه اندکی از ژورنالهای علمی، این نوع مقالات را میپذیرند.

علت این استقبال نه چندان مناسب از مقالات پروتکول مرور سیستماتیک را باید در عدم شناخت دقیق و درست از پروتکول و جایگاه آن در این نوع مطالعات، فقدان بخشهای «یافته ها» و «بحث»، بصورت کلاسیک در این نوع مقالات، دریافت استنادات ناچیز یا اندک در مقایسه با مقالات اصلی مرور سیستماتیک و ...، جستجو نمود.

البته لازم است به این نکته مهم نیز اشاره نمایم که متعاقب موضوع عدم استقبال فراگیر از این نوع مقالات در ژورنالها، علت اینکه چرا اکثر ژورنالهای پذیرنده مقالات پروتکول مرور سیستماتیک، رایگان نبوده و APC دریافت میکنند، نیز قابل توجیه میباشد.

حال که سیمای کلّی ژورنالهای هدف برای مقالات حاصل از پروتکولهای مرور سیستماتیک، ترسیم گردید، به تبیین دقیقتر و اختصاصی تر این سیما، میپردازیم:

در ویرایش قبلی این مقاله (در سال 2017)، مشخص گردید که دو ژورنال وزین و معتبر Systematic Reviews و BMJ Open، اصلی ترین ژورنالهای پذیرنده مقالات حاصل از پروتکولهای مرور سیستماتیک در بازه زمانی 2010 تا 2016 بودند. مجموعاً در بازه زمانی مورد اشاره، حدود دو سوم مقالات پروتکول در این دو ژورنال منتشر گردیده بود. حال یک سوال مهم، در شرایط فعلی این است که آیا این وضعیت، در شرایط فعلی نیز مشابه وضعیت پیشگفت است؟ یا تغییراتی در آن ایجاد شده است؟

ارزیابی سهم مقالات پروتکول مرور سیستماتیک منتشره (نمایه در پابمد) در بازه زمانی 10 ساله 2010 تا 2019، نشان میدهد که کماکان دو ژورنال مورد اشاره (Systematic Reviews, BMJ Open) بالاترین سهم مقالات پروتکول را منتشر میکنند، اما مجموع سهم این دو ژورنال که در بازه زمانی قبلی (تا پایان سال 2016)، تا 80 درصد بوده، هم اکنون به کمتر از 60 درصد کاهش یافته است (ژورنال Systematic Reviews با سهم 31 درصدی و ژورنال BMJ Open با سهم 26 درصدی). هر چند توجه به این نکته نباید از نظر دور بماند که این کاهش سهم را نباید به کاهش تعداد مطلق این دسته از مقالات در این دو ژورنال، تعبیر نمود، بلکه برعکس، تعداد مطلق مقالات پروتکول در تمام ابعاد، افزایش نشان داده است.

اما سوال مهم دیگر این است که مابقی سهم مقالات پروتکول (حدود 43 درصد باقیمانده)، نسبت به بازه زمانی گذشته چه تغییری نموده است؟ به عبارت دیگر، در دوره زمانی قبلی، ضمن اینکه این سهم مابقی (بغیر از دو ژورنال فوق)، کمتر از میزان فعلی بوده، در اختیار تعداد محدودی ژورنال نیز قرار گرفته بود. آیا این الگو یا سیمای ترسیم شده، باز هم به همان صورت است؟

خوشبختانه پاسخ خیر است. یعنی علاوه بر اینکه سهم مطلق (تعداد) مقالات منتشره به استثنای دو ژورنال فوق، افزایش نشان داده، سهم نسبی این مقالات نیز افزایش قابل توجهی نشان میدهد. بخشی از این سهم را افزایش مقالات منتشره در سایر ژورنالهایی که در لیست دو سال قبل (مقاله قبلی) نیز وجود داشتند، توجیه مینماید. این ژورنالها که در دوره زمانی گذشته نیز پذیرنده مقالات پروتکول بودند و در بازه فعلی نیز این روال را ادامه دادند، عبارتند از:

JBI database of Systematic Reviews & Implementation Report با سهم حدود 18 درصد

Medicine (Baltimore) با سهم حدود 12 درصد

JMIR Research Protocols با سهم حدود 2 درصد

Trials با سهم اندک (کمتر از 1 درصد)

ارزیابی مقایسه ای دو بازه زمانی، نشان میدهد که سهم مطلق و بخصوص سهم نسبی مقالات منتشره در برخی از این ژورنالها، بویژه دو ژورنال اول این لیست، افزایش قابل توجهی نشان داده است. ژورنال موسسه Joanna Briggs Institute (JBI) ژورنالی است که بتازگی در PubMed ایندکس شده و در طول سه سال اخیر (یعنی 2017 تا کنون)، تعداد بسیار زیادی از مقالات پروتکول مرور سیستماتیک و متاآنالیز را منتشر نموده است (سالانه حدود 70 مقاله).

از طرف دیگر، با یک عملیات جمع ساده میتوانیم به این حقیقت پی ببریم که مجموع دو ژورنال ابتدای این مقاله، بعلاوه چهار ژورنال فوق، جایگاه انتشار 90 درصد مقالات پروتکول مرور سیستماتیک را در بازه زمانی 10 ساله 2019-2010 بخود اختصاص داده اند.

حال سوال کلیدی دیگر، خودنمایی میکند و آنهم اینکه، این 10 درصد باقیمانده که از نظر سهم مطلق، بیش از 250 مقاله میباشد، در چه ژورنالهایی منتشر شده و چه تغییراتی نسبت به بازه زمانی قبل از سال 2016، داشته است؟

یک تغییر قابل توجه بین این دو بازه زمانی، در همین سهم 10 درصدی نهفته است. به عبارت دیگر، تعداد و تنوّع ژورنالهایی که مقصد انتشار این 250 مقاله هستند، افزایش بسیار چشمگیری از خود نشان داده است. برای اینکه این تفاوت سیمای ژورنالهای هدف اینگونه مقالات را، بصورت کاربردی برای پژوهشگران فیلد مطالعات مرور سیستماتیک ترسیم نمایم، میتوانم به مخاطبان این مقاله این مطلب را یادآور شوم که در شرایط بازه زمانی قبلی (قبل از سال 2017)، در بسیاری از رشته های علمی یا فیلدهای موضوعی پژوهش (مانند بیماریهای اسکلتی عضلانی، بیماریهای قلبی عروقی، بیماریهای غدد و ...)، اگر میخواستیم پروتکول یک مطالعه مرور سیستماتیک را منتشر نماییم، تقریباً هیچ ژورنال اختصاصی این فیلدها را نمیتوانستیم در بین لیست ژورنالهایی که هدف انتشار اینگونه مقالات بودند، بیابیم. در حالیکه در شرایط کنونی که اواسط سال 2019 هستیم، تنوع رشته های تخصصی مابقی ژورنالهای مقصد انتشار مقالات پروتکول (یعنی همان 10 درصد فوق الذکر) و همچنین تعداد اینگونه ژورنالها، افزایش قابل توجهی نشان داده و برعکس شرایط دوره قبلی، تقریباً قادریم در رشته های تخصصی مختلف، حداقل یک یا چند ژورنال آن فیلد را بیابیم که بصورت بالقوه میتواند ژورنال هدف، برای انتشار مقالات پروتکول مرور سیستماتیک، پژوهشگران این فیلد و یا فیلدهای مرتبط باشد.

البته بدیهی است که در برخی از این ژورنالها، در بازه زمانی 10 ساله، فقط کمتر از 5 مقاله ممکن است در یک ژورنالی که جدیداً به لیست ژورنالهای پذیرنده مقالات پروتکول، اضافه شده، مشاهده شود، اما این نمیتواند یک محدودیت جدّی برای انتشار مقالات بعدی پژوهشگران مرور سیستماتیک باشد، چرا که تجربه بنده نشان داده است، در اغلب شرایط، بعلت جدید و نو بودن موضوع مقالات پروتکول مرور سیستماتیک، بعد از پذیرش حتی یک مقاله در یک ژورنال، برای اولین بار، مسیر برای پذیرش و مقبولیت این نوع مقالات در این ژورنال، تا اندازه قابل توجهی همواره شده و دیر میتوان آن ژورنال را به لیست ژورنالهای پذیرنده مقالات پروتکول، اضافه نمود.

...... ادامه دارد

در بخش دوم این مقاله، با لیست ژورنالهای پذیرنده مقالات پروتکول مرور سیستماتیک و ویژگیهای مهم این ژورنالها که در تصمیم گیری برای انتخاب آنها، تاثیرگذارند، آشنا خواهید شد.