مدتی است که بدنبال گسترش کمّی و کیفی وضعیت انتشار مطالعات مرور سیستماتیک و متاآنالیز، برخی پژوهشگران فعال در عرصه مطالعات تجربی حیوانی (in-vivo) این سوال اساسی را مطرح مینمایند که آیا آنها نیز میتوانند از این عرصه گسترده ای که در فضای علمی این روزهای جهان ایجاد شده است، سهمی در خور توجه داشته باشند؟ اگر شما هم این سوال را دارید، با ما در این مقاله همراه شوید .....

چرا مطالعات / مقالات مرور سیستماتیک و متاآنالیز، برای تمامی حیطه های علمی، اهمیت زیادی دارند؟

در این باره، این روزها بسیار شنیده و میشنویم، اما اگر شما بزرگواران هنوز اطلاعات کاملی در این باره ندارید و یا احساس میکنید که باید اطلاعاتتان در این حیطه، تقویت شود، میتوانید به برخی مقالات این وب سایت که در دو بخش «مقالات آموزشی» و «مقالات مرور سیستماتیک و متاآنالیز»، گردآوری شده است، مراجعه فرمایید.

بطور مشخص میتوانم شما را به دو وبیناری که اینجانب بطو رایگان در گذشته، با موضوع 5 راز مطالعات مرور سیستماتیک و متاآنالیز که حتی به تفکیک گروههای علمی زیرمجموعه علوم پزشکی و غیرعلوم پزشکی، برگزار نمودم، ارجاع دهم. مقالات معرفی این دو مجموعه آموزشی را میتوانید از اینجا ، دریافت نموده و از همان مسیر به فیلمهای رایگان وبینارهای مذکور، دسترسی یابید.

اما بطور خلاصه باید عرض کنم که اهمیت مطالعات مرور سیستماتیک و متاآنالیز را که امروزه در دسته مطالعات پژوهشی ثانویه، جای میگیرند، باید در ترکیب نتایج یا یافته های مطالعات پژوهشی اولیه یک حیطه یا فیلد مشخص، جستجو نمود. به عبارت دیگر، نتایج هر مطالعه مرور سیستماتیک و متاآنالیز، چنانچه از حداقلهای کیفیت متدولوژیک برخوردار باشد، میتواند در قله هرم شواهد (ساختار سلسله مراتبی شواهد مختلف تولید شده توسط پژوهشهای مختلف)، جای بگیرد. حتی بالاتر از مطالعات یا مقالات مروری (مروری روایتی یا Narrative Review) که تا قبل از ظهور مرورهای سیستماتیک، بگمان متخصصین و پژوهشگران، بالاترین ارزش شواهدی را در بین مطالعات مختلف دارا بودند.

فلذا بدیهی است که با گذشت حدود سه دهه از گسترش مطالعات یا مقالات مرور سیستماتیک و با نفوذ این مطالعات در تمامی عرصه های علوم پزشکی و سلامت، امروزه این مطالعات را تقریباً در تمامی حیطه های علمی میتوانیم مشاهده نماییم. یکی از حیطه هایی که در طول 15 سال گذشته، در گروه حیطه ها یا گستره های جدید، با استقبال نسبتاً زیادی از جانب محققین برجسته این حیطه ها و همچنین ژورنالهای آن فیلد روبرو گردید، گستره مطالعات in-vivo و in-vitro بود. همانطور که میدانیم در یک طبقه بندی، این مطالعات را در مجموع Pre-clinical Studies مینامند. روشن است که اگر مرورهای سیستماتیک و متاآنالیز مطالعات بالینی (چه مطالعات درمانی از نوع کارآزمایی بالینی و چه مطالعات غیرکارآزمایی)، بزرگترین گروه را در بین گروههای زیرمجموعه مطالعات مرور سیستماتیک، بخود اختصاص دهد، پس مرورهای سیستماتیک مطالعات «پیش بالینی» هم دارای اهمیت بالایی در این گستره میباشند.

چرا مرورهای سیستماتیک مطالعات تجربی حیوانی، در شرایط امروزی، برای پژوهشگران کشورمان دارای اهمیت بسیار زیادی است؟

برای پاسخ به این سوال، دلایل این اهمیت را به دو گروه دلایل عمومی و دلایل اختصاصی، تقسیم بندی مینمایم.

دلایل عمومی، همان دلایلی هستند که اهمیت بالاتر و بیشتر مطالعات مرور سیستماتیک و متاآنالیز را برای تمامی پژوهشگران در تمامی حیطه های علمی، برمیشمارد. هر چند در این باره در مقالات این وب سایت، بسیار نوشته ام، اما اجمالاً میخواهم به چند دلیل بارز و مهم اشاره نمایم:

- دیده شدن بیشتر و استناد بیشتر مقالات مرور سیستماتیک و متاآنالیز: یک مقاله مرور سیستماتیک بین 1.5 تا 2 برابر مقاله مروری و حدود 4 برابر مقاله ارژینال یک حیطه علمی، استناد دریافت میکند. ضمن اینکه مدت زمانی که یک مقاله مرور سیستماتیک، دریافت کننده استناد بیشتر است، نسبت به مقاله ارژینال، حداقل دو برابر است (حدود 14 سال بجای 6-5 سال).

- معروف شدن پژوهشگران و نویسندگان مقالات مرور سیستماتیک در یک حیطه علمی: وقتی فردی دارای حداقل یک مقاله ارژینال در یک فیلد مشخص بوده و یک مقاله مرور سیستماتیک نیز در همان فیلد منتشر میکند، بمراتب بسیار قویتر و شدیدتر از فردی که حتی 4-3 مقاله ارژینال در یک فیلد مشخص دارد، به جامعه علمی معرفی میگردد. به همین خاطر است که در بسیار یاز شرایط، یک نوینده یا محقق، فقط با دارا بودن 3 مقاله مرور سیستماتیک در حیطه علمی مربوطه، بعنوان داور تخصصی و حرفه ای مقالات مرور سیستماتیک نیز، توسط ژورنالهای هدف اینگونه مقالات، مخاطب قرار میگیرد.

- ......

اما حال میخواهم به ذکر دلایل اختصاصی اهمیت اینگونه مطالعات، برای محققین زیرمجموعه مطالعات تجربی حیوانی، بپردازم:

- گستره نسبتاً بزرگ مطالعات تجربی حیوانی و اشتراک بالای آن با بسیاری از حیطه های علوم پزشکی و سلامت و حتی علوم روانشناسی و ...:

میدانیم که امروزه اگر بخواهیم لیست رشته ها یا تخصصهایی که در زیرمجموعه فعالیتهای پژوهشی آنها، پژوهشهای تجربی حیوانی میتواند انجام شود را تدوین کنیم، لیست بسیار طویل با تخصصهای بسیار گسترده ای را شاهد خواهیم بود. تقریباً تمام رشته های زیرمجموعه علوم پایه پزشکی و سلامت (از قبیل بیوشیمی، میکروبیولوژی، آناتومی، جنین شناسی، ایمونولوژی، ژنتیک، علوم سلولی و مولکولی، نوروساینس، انگل شناسی، فیزیولوژی، ویروس شناسی، قارچ شناسی، هماتولوژی، سم شناسی، فارماکولوژی و ....)، برخی علوم زیرمجموعه علوم بهداشتی (از قبیل بهداشت محیط، بهداشت حرفه ای، طب شغلی یا کار، بهداشت باروری و ....)، علوم بین رشته ای از قبیل (علوم زنان و نازایی، روانشناسی تجربی، روانشناسی صنعتی و سازمانی، روانشناسی یادگیری و تربیتی و .....) و ... در این مجموعه و یا گستره بزرگ جای میگیرند.

حتی اگر به کاربرد و جایگاه مطالعات تجربی حیوانی، بعنوان تولید کننده شواهدی که نقش شواهد پشتیبان برای شواهد بالینی دارند (یا همان مطالعات پیش بالینی)، داشته باشیم، آنگاه میتوانیم این مطالعات پژوهشی را حتی درتمام حیطه های بالینی از قبیل نورولوژی، قلب و عروق، بیماریهای گوارش، بیماریهای روماتیسمی، بیماریهای تنفسی، سرطانها، تغذیه، جراحی، زنان و زایمان، غدد و متابولیسم و ....، نیز مشاهده نموده و بدیهی است که متخصصین این حیطه های پیشگفت، میتوانند بعنوان محققین اصلی یا همکار این گونه پژوهشها در نظر بگیریم.

فلذا یک دلیل مهم برای ذکر اهمیت مطالعات مرور سیستماتیک مطالعات تجربی حیوانی در کشورمان را میتوانیم، گستره نسبتاً بزرگ پژوهشگران این حیطه در نظر بگیریم. به نحوی که هر یک از متخصصین زیرمجموعه علوم پزشکی، بهداشت و سلامت، میتوانند بعنوان محققین اصلی و یا همکار در این پژوهشها باشند و با این دیدگاه، این متخصصین و محققین دیگر از کمبود حیطه ها یا گستره های پژوهشی که برخی از متخصصین از آن شکایت دارند، رنج نمیبرند.

- ارزان بودن مطالعات مرور سیستماتیک و متاآنالیز، در مقایسه با مطالعات پژوهشی اولیه تجربی حیوانی:

بدیهی است که شرایط طراحی و اجرای مطالعات تجربی حیوانی، علاوه بر دانش و مهارت مربوطه، مستلزم امکانات و زیرساختهای لازم برای اینگونه مطالعات است. در برخی موارد و یا برخی دانشگاهها و مراکز پژوهشی که از گذشته اینگونه زیرساختها را نداشتند، تهیه این امکانات سخت افزاری با شریط تورمی امروزی دیگر غیرممکن مینماید. به همین خاطر است که در برخی شرایط، دغدغه اصلی برخی از محققین اینگونه مطالعات، در دانشگاههای کوچک این است که چگونه و با چه تمهیداتی، میتوانند از امکانات و زیرساختهای دانشگاههای متوسط و بزرگ برای اجرای پژوهشهایشان استفاده نمایند. متاسفانه دشواری این فرایندهای مشارکتی، در بسیاری از موارد موجب طراحی اینگونه مطالعات در شرایط غیراستاندارد شده که این کوضوع نیز خود به دلیلی برای عدم پذیرش پروتکولهای اجرایی یا متدهای پژوهشی برخی محققین در دانشگاههای کشورمان گردیده است.

از طرف دیگر، حتی اگر چالشهای زیرساختی را در نظر نگیریم و فرض کنیم که در تمام دانشگاههای کشور، زیرساخت بوفور برای طراحی و اجرای این مطالعات، دردسترس همگان است، اما نمیتوانیم معضل بسیار بزرگ و پرچالش، هزینه های گزاف طراحی و اجرای فقط یک مطالعه پژوهشی تجربی حیوانی را در شرایط امروزی و با نرخ دلار 12 هزار تومان نادیده بگیریم. اگر یک پژوهش تجربی را در شرایط مشابه 5 سال گذشته، حدود 10 هزار دلار بدانیم که با معادل هزینه ریالی حدود 30 میلیون تومان میتوانستیم آنرا به اجراء در آوریم، همان پژوهشی و بدوین در نظر گرفتن، افزایش قیمتهای دلاری، باید به 5-4 برابر آن مبلغ دسترسی داشته، تا بتوانیم همان پژوهش را در شرایط فعلی، اجراء کنیم. این مبلغ امروزه معادل حداقل 120 میلیون تومان است. حال در نظر بگیرید که بودجه یالانه بسیار یاز مراکز پژوهشی در دانشگاههای کوچک  تا متوسط، کفاف یک یا دو پروژه این چنینی را در طول سال میدهد. ؟؟؟؟؟!!!!!

حال اگر در مقایسه، هزینه های طراحی و اجرای یک مطالعه مرور سیستماتیک و متاآنالیز را در نظر بگیریم، خوشبختانه ارقام بسیار بسیار محدود بوده و عمدتاً محدود به هزینه های پرسنلی است که محققین معمولا در برخورد با آنها از تمهیداتی برای کاهش این هزینه ها و یا حتی حذف آنها، استفاده نموده و مینمایند. بنابراین تقریباً این مطالعات را میتوانیم با مبالغ بسیار ناچیزی اجراء نماییم.

- برخورد نسبتاً مناسب و حتی استقبال برخی ژورنالهای حیطه مطالعات تجربی از مقالات مرور سیستماتیک این حیطه:

هر چند تا قبل از سال 2016، برخی ژورنالهای حیطه مطالعات تجربی حیوانی از انتشار اینگونه مقالات استقبال نمینمودند، اما در طول سال 2017 و بعد از آن، برخی اتفاقات مثبت، موجب استقبال برخی از ژورنالهای بسیار معتبر این حیطه، با اینگونه مطالعات گردید و بدنبال این جریان، این فضای مثبت تقویت گردید. خوشبختانه از آنروزها تا به امروز این فضای مثبت، روز بروز در حال تقویت است و به همین روی است که درصد رشد سالانه انتشار مقالات مرور سیستماتیک و متاآنالیز مطالعات تجربی حیوانی، یکی از بالاترین نرخهای رشد مرورهای سیستماتیک در بین حیطه های مختلف علمی است. ارزیابیهای بنده نشان میدهد که در طول 3-2 سال اخیر، رشد سالانه این مقالات در ژورنالها بیش از 50 درصد است، در حالیکه این رشد در کل مقالات مرور سیستماتیک حیطه های علوم پزشکی، بین 24 تا 28 درصد میباشد.

حال با مرور این دلایل، در می یابیم که فرصت بسیار بزرگ و مهمی امروزه در اختیار محققین حیطه مطالعات تجربی، بخصوص متخصصین و پژوهشگران اینگونه مطالعات در کشورمان، قرار گرفته است. این فرصت را باید بسیار مغتنم شمرد و از آن نهایت استفاده را نمود.

روی سخن من بیشتر با محققین جوان، اعضای هیات علمی جوان و نوپایی است که با هزاران امید و آرزو در یک مرکز تحقیقاتی، یک دپارتمان آموزشی، یک پژوهشگاه و حتی یک مرکز علمی در بخش دولتی و حتی خصوصی، مشغول بکار شده، اما بدلایلی که خلاصه آنها در نوشتار فوق، مطرح گردید، امکان اجرای بسیاری از ایده های خود را ندارند و محروم از امکانات، زیرساختها و یا بودجه های جاری برای اجری انواع پژوهشها میباشند. .....

باید به شما عزیزان خاطر نشان نمایم که تمام راهها بسته نیست و این راه که خود میتواند یک مسیر بسیار مهم و حتی در شرایطی یک مسیر میان بر برای ارتقاء جایگاه شما عزیزان است، در اختیار شماست. فقط باید تنها پیش نیازی که در این مسیر به آن توجه نمایید، پیش نیاز آموزش و یادگیری متدولوژی طراحی و اجرای اینگونه مطالعات است.

فقط باید به این نکته تاکید بسیار داشته باشم که ماهیت ثانویه مطالعات مرور سیستماتیک و متاآنالیز، خدای ناکرده این ذهنیت را در ما ایجاد نکند که پس این مطالعات خیلی دارای سخت گیری طراحی و اجراء نبوده و به هر گونه ای که محققین بخواهند، میتوانند نتیجه چندین مطالعه اولیه را با هم ترکیب نموده و ماحصل را در یک مقاله منتشر کنند !!!!! خیر !!!

متاسفانه این برداشت نادرست، در طول سالهای اخیر لطمات بسیار بزرگ و جبران ناپذیری به بدنه پژوهش و محققین کشور، وارد نموده است. متاسفانه درصد نسبتاً بالایی از مقالات مرور سیستماتیک و متاآنالیز محققین کشورمان دارای ضعفهای بسیار بزرگ و قابل توجه بوده و به همین دلیل نیز امکان انتشار در ژورنالهای بسیار معتبر را ندارند. اما از طرف دیگر، خوشبختانه تجربه نزدیک به دو دهه حضور بنده در متدولوژی انواع پژوهشها، و حدود یکدهه حضور در فضای متدولوژیک مطالعات مرور سیستماتیک، اثبات نموده است که یادگیری صحیح و ارتقاء دانش و کسبمهارتهای مربوط به طراحی، اجراء و انتشار اینگونه مطالعات، میتواد شاه کلید پیشرفت یکایک شما عزیزان باشد، چرا که در همان فضایی که در جملات فوق، برایتان ترسیم نمودم، برخی محققین و شرکت کنندگان دوره های آموزشی موسوم به «دوره های جامع مطالعات مرور سیستماتیک و متاآنالیز»، مقالاتی را منتشر نمودند که هر یک نسبت به مقاله قبلی از رشد قابل توجهی برخوردار شده و این موضوع تا بدانجایی ادامه یافته که هم اکنون این عزیزان در ژورنالهای 10 درصد اول حیطه علمی خود و در برخی شرایط در ژورنالهای رتبه های بین 1 تا 3 در بین کل ژورنالهای حیطه خود، مقالات مرور سیستماتیک خود را منتشر نموده و در مواردی حتی در همان ژورنالها نیز، بعنوان داور حرفه ای مقالات مرور سیستماتیک، در حال ایفای نقش هستند.

حال قطعاً این سوال را از خود میپرسید که :

آیا من هم میتوانم به این جایگاه برسم؟؟

بله. قطعاً بله. ولی مشروط به اینکه با شرکت در اولین دوره جامع آموزشی مرور سیستماتیک و متاآنالیز که این بار بصورت تخصصی و حرفه ای، برای مطالعات تجربی حیوانی، طراحی گردیده است، شرکت نمایید. تجربه سالیان متمادی بنده در امر آموزش متدولوژی و آمار کاربردی، نشان داده که با بکارگیری آموزهای ارائه شده در این دوره کاربردی و ارزشمند، حتماً میتوانید به این هدف بزرگ دست یابید.