اهمیت و ضرورت این دوره آموزشی:
در بین مطالعات ثانویه پژوهشی، مطالعات مرور ساختار یافته، از اهمیت خاصی برخوردار است. این مطالعات که از اوایل دهه 1990 میلادی با توسعه نهضت پزشکی مبتنی بر شواهد، در فیلد علوم پزشکی فراگیر شد، به چنان جایگاهی در منابع علمی این رشته رسیده است که امروزه به هر متن علمی (پروپوزال، مقاله علمی، متن سخنرانیهای علمی پژوهشی و ...) نظری بیندازیم، در بخشهای مختلف آن، برای ارجاع به موضوعاتی از قبیل، اثر یک روش درمانی، ارزش تشخیصی یک بیومارکر، رابطه یک فاکتور خطر با یک بیماری و ...، حداقل به یک مقاله مرور سیستماتیک استناد نموده است. این رویکرد، مبتنی بر منطق «سطوح یا هرم شواهد» بوده و نشانگر این واقعیت است که این مطالعات و همچنین روشهای تجزیه و تحلیل همراه با آنها (متاآنالیز یا فراتحلیل)، در قله این هرم یا بالاترین سطح از این سطوح قرار دارند.

فلذا بدیهی است که طراحی و اجرای این دسته از مطالعات و متعاقب آن، نگارش مقالات حاصله، میتواند این فواید یا آثار مثبت را برای محققین و مراکز تحقیقات یا مراکز آکادمیک آنها، در بر داشته باشد:

    اهداف دوره آموزشی:
گروه هدف برنامه، پس از شرکت در این دوره آموزشی، قادر خواهند بود:

1. با مطالعات پژوهشی ثانویه آشنا شده و دو عضو مهم این خانواده (یعنی مطالعات مروری، مطالعات مرور ساختار یافته) را از نظر تعریف، کاربرد، تشابه و تفاوتها، مزایا و معایب و ....هر یک، بشناسند.
2. انواع مطالعات مرور سیستماتیک و دسته بندیهای این مطالعات براساس نوع مطالعات اولیه را بشناسند.
3. دانش و مهارت خود را در زمینه گرفتن یک ایده، بعنوان موضوع یا عنوان یک مرور سیستماتیک، ارتقاء دهند.
4. جایگاه مطالعات مرور سیستماتیک را در رشته تخصصی خود بصورت عینی و عملی، تشخیص دهند.
5. مراحل گام به گام یک مطالعه مرور سیستماتیک / متاآنالیز را بدانند و و بر اساس این مراحل قادر به نگارش پروتکول این مطالعه باشند.
6. دانش و مهارت خود در زمینه شناخت انواع منابع علمی، بخصوص بانکهای اطلاعاتی تحت وب، استراتژی های جستجو در آنها، کفایت دسترسی به آنها و ...را افزایش داده و قادر به یک جستجوی ساختار یافته کامل برای یک مطالعه مرور سیستماتیک باشند.
7. دانش و مهارت خود در زمینه طراحی و بکارگیری فرمهای ارزیابی کیفیت مطالعات اولیه، منبع استخراج این فرمها، شیوه امتیاز دهی و ... را ارتقاء داده و قادر به انجام یک ارزیابی کیفیت مطالعات (ارزیابی خطر سوگرایی) در مطالعات اولیه یک مرور سیستماتیک باشند.
8. دانش خود در زمینه منطق نظری متاآنالیز و مفاهیم اساسی هتروژنیتی، سوگرایی انتشار، تحلیل زیرگروهها و ... ارتقاء دهند.
9. قادر به تشخیص اندازه اصلی یا کلیدی که بهترین گزینه برای متاآنالیز مطالعه مرور سیستماتیک خود بوده، باشند و اصول اولیه متاآنالیز بر روی این اندازه را بدانند.
10. با نرم افزار STATA آشنا شده و قادر به نصب و راه اندازی فرامین متاآنالیز، در این نرم افزار باشند.
11. چهار روش یا شیوه اصلی متاآنالیز (متاآنالیز بر روی شیوع یا میانگین، متاآنالیز بر روی اندازه اثر در مطالعات مشاهده ای تحلیلی، متاآنالیز بر روی اندازه اثر در کارآزماییهای بالینی یا مطالعات مداخله ای، متاآنالیز بر روی اندازه های اصلی مطالعات ارزش تشخیصی) و فرامین یا دستورات مربوطه در نرم افزار STATA را بدانند و قادر به اجراء و تفسیر خروجی نرم افزار باشند.
12. روشهای پایه در ارزیابی هتروژنیتی و یافتن منابع بالقوه آن و همچنین روشهای ارزیابی سوگرایی انتشار و برخورد با آن را بدانند و قادر به بکارگیری این روشها (اعم از روشهای نموداری و روشهای مبتنی بر آزمونهای آماری) در نرم افزار STATA باشند.
13. دانش خود در زمینه خواندن یک مقاله مرور سیستماتیک / متاآنالیز و درک مفاهیم مختلف موجود در آنها افزایش داده و مهارت تفسیر و نتیجه گیری این مقالات را دارا باشند.
14. آگاهی در زمینه استاندارد نگارش مقالات مرور سیستماتیک / متاآنالیز ارتقاء داده و به ایتمهای مختلف این استاندارد تسلط داشته تا از این طریق، قادر به نگارش مقاله مرور سیستماتیک و متاآنالیز خود باشند.

شیوه های برگزاری دوره آموزشی مرور سیستماتیک/متاآنالیز:
این دوره آموزشی، با توجه به هدف شرکت کنندگان و نتیجه مهارتی مورد انتظار از ایشان، تا کنون به دو شیوه اجرایی، برگزار گردیده است:

1. شیوه اجرای کوتاه مدت:ویژه شرکت کنندگانی که میخواهند مطالعات مرور ساختار یافته/متاآنالیز را بخوبی درک نموده و قادر به نقادی یا داوری این مقالات باشند (لیکن نمیخواهند تمامی مراحل اجرایی این مطالعات را از A تا Z، خود انجام دهند): بدیهی است که این شیوه، بیشتر مورد استفاده محققین و اعضای هیات علمی پایه یا بالینی است که میخواهند جایگاه این مطالعات را در بین مطالعات پژوهشی فیلد زیست پزشکی بدانند، بتوانند در یک تیم مرور سیستماتیک قرار گیرند و بعضی از بخشهای این مطالعه را انجام دهند، همچنین بعنوان داور مقالات این نوع از مطالعات، قادر به ارزیابی، نقادی و یا داوری کامل این نوع از مقالات باشند. اما از آنجا که مشغله های ایشان بسیار زیاد است، نمیخواهند کل مراحل اجرایی این مطالعات را از ابتدا تا انتها به انجام رسانند. در این شیوه، کل آموزشها، بسته به پیش زمینه های آموزشی گروه هدف در دانشگاههای مختلف، بین 5 تا 7 روز کامل (حدود 35 تا 50 ساعت آموزش) بوده که در قالب کارگاههای دو تا سه روزه (در دو مقطع زمانی با فاصله دو تا چهار هفته)، در سطح دانشگاههای علوم پزشکی یا مراکز تحقیقات تابعه آنها، برگزار میگردد.
2. شیوه اجرای بلند مدت: ویژه افرادی که علاوه بر ارتقاء دانش و کسب مهارت مرتبط با رویکرد قبلی، قادر باشند یک مطالعه مرور سیستماتیک را از ابتدا تا انتها، اجرا نموده و همچنین بتوانند با استفاده از روشهای آماری متاآنالیز، یافته های مطالعات اولیه را با یکدیگر ترکیب و نتایج بدست آمده را تفسیر نمایند: با توجه به اینکه، شرکت کنندگان این دوره آموزشی، بطور بالقوه مجریان یا محققین مطالعات مرور سیستماتیک هستند، مطالب این دوره با جزئیات بیشتری به گروه هدف منتقل میگردد. این دوره آموزشی بصورت دوره های استاندارد 70 ساعته مرور سیستماتیک (40 ساعت) و متاآنالیز (30 ساعت) طراحی گردیده است که در محتوای آن، علاوه بر جلسات ارائه مطالب آموزشی، جستجوی ساختار یافته اختصاصی مرور سیستماتیک، کارهای عملی مرتبط با آن، آموزشهای مبانی آماری، کسب مهارتهای مرتبط با روشهای آماری مورد نیاز و کار عملی با نرم افزارهای متاآنالیز و ...، نیز گنجانده شده است. در طی این دوره، شرکت کنندگان همراه با جلسات آموزشی هفتگی، پروتکول مرور سیستماتیک خود را آماده نموده و بر اساس راهبرد جستجوی موجود در آن، منابع مورد نیاز را جمع آوری و در نهایت کل فرایند مرور سیستماتیک و متاآنالیز متعاقب آنرا به سرانجام میرسانند.

هر چند کل مدت زمان یا ساعتهای آموزش در این دوره آموزشی، 70 ساعت (حدود 14 روز تمام وقت) در نظر گرفته شده است، لیکن دو موضوع میتواند مدت این دوره را افزایش دهد. یکی از این موارد پیش نیازهای آموزشی است که برای برخی از اهداف آموزشی این دوره ضروری است و متاسفانه تجارب قبلی نشان داده است که تقریبا در تمامی موارد، به این ساعات آموزش اضافی نیاز بوده است. این پیش نیازها عبارت است از:

• شناخت اندازه های مختلف آماری در مطالعات پژوهشی، شیوه محاسبه یا برآورد آنها و شناخت این اندازه ها بر حسب انواع طراحیها در مطالعات قبلی
• شناخت خطاها در مطالعات پژوهشی به تفکیک خطاهای تصادفی و سوگرایی (Bias)، طبقه بندی آنها و ارزیابی احتمال رخداد انواع سوگراییها در مطالعات مختلف پژوهشی بمنظور ارتقاء دانش و مهارت فراگیران در زمینه ارزیابی کیفیت مطالعات اولیه

مورد دیگر، نیاز به تعدادی جلسات رفع اشکال فراگیران یا شرکت کنندگان در این دوره است که میتواند شامل اشکالات یا سوالات پیش آمده برای خود فراگیران و یا اشکالات یا سوالات احتمالی است که داوران پروتکولها یا مقالات از این محققین نموده اند که ممکن است این افراد قادر به پاسخدهی به این سوالات یا اشکالات نباشند. البته بدیهی است که هر دو این موارد، ماهیتا از جنس آموزش و یادگیری بوده و چنانچه برای این دو مورد، جلساتی را بصورت تکمیلی یا اضافی، با حضور فراگیران برگزار نماییم، فواید مختلفی شامل حال این افراد خواهد شد و حتی شاید اثربخشی این جلسات بیش از جسات اصلی این دوره آموزشی باشد.
با توجه به کاربردی و عملی بودن این دوره آموزشی، پیامد نهایی و عملی این دوره آموزشی، تدوین یا نگارش مقاله مرور سیستماتیک/متاآنالیز، مبتنی بر کارهای عملی شرکت کنندگان یا فراگیران خواهد بود. به عبارت دیگر، آموزش و مهارت ورزی افراد با رویکرد آموزشی فوق، به دانشگاههای علوم پزشکی امکان تشکیل تیمهای متعدد مطالعات مرور سیستماتیک و متاآنالیز را خواهد داد و این دانشگاهها میتوانند برای اجراء و تولید مطالعات مرور سیستماتیک (حتی تا دهها مطالعه و مقاله در سال) متعدد در فیلدهای مورد نظر، برنامه ریزی نمایند. از طرف دیگر، فراگیران این دوره آموزشی به اصول و مهارتهایی دست یافته که علاوه بر پیامد نهایی نگارش مقالات مرور سیستماتیک/متاآنالیز، قادر به داوری یا ارزیابی نقادانه این مقالات، حضور در تیمهای تدوین یا بومی سازی گایدلاینهای تشخیصی، درمانی، تسلط کامل بر موضوع جستجو در بانکهای اطلاعاتی و ... ، خواهند بود.

مدیران محترم پژوهشی کشور، اعضای محترم هیات علمی و پژوهشگران علاقمند به توسعه و ظرفیت سازی نیروی انسانی بخش پژوهش در جای جای کشور پهناور ایران اسلامی، میدانند که طی دو دهه اخیر، کارگاههای محدودی در زمینه موضوعی، طراحی و اجرای مطالعات مرور سیستماتیک یا متاآنالیز، در برخی دانشگاههای علوم پزشکی یا پژوهشکده ها برگزار شده است. اینجانب، ضمن اینکه برای تک تک این اقدامات و فعالیتها، ارزش فراوانی قائلم، اما با ارزیابی محتوای آموزشی این دوره ها یا کارگاهها، متوجه شدم که شرکت کنندگان این آموزشها، متاسفانه قادر به اجرای مطالعات مرور سیستماتیک و انجام روشهای آماری متاآنالیز نیستند. گاهی نیز این نقصان در آموزشها به سوءبرداشتهایی در مفاهیم یا روشهای اجرایی منجر گردیده است (بنده در دوره های آموزشی ام به این سوء برداشتها و رفع آنها اشاره مینمایم) که برخی از آنها در مقالات مرور سیستماتیک محققین محترم کشور عزیزمان، تجلی پیدا نموده است.
فلذا اینجانب، دکتر عباس کشتکار، عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران، با 15 سال سابقه آموزش مبانی آمار کاربردی، روش تحقیق و نگارش علمی و اجرای پروژه های پژوهشی فیلد علوم پزشکی و سلامت، برای اولین بار در سطح کشور، با شناخت مسائل پیشگفت، دوره آموزشی طراحی، اجراء و نگارش مطالعات مرور سیستماتیک را با رویکردهای فوق، طراحی نمودم. خوشبختانه تا کنون حدود 20 دوره آموزشی مرور سیستماتیک و متاآنالیز در مجموعه دانشگاههای علوم پزشکی کشور برگزار گردیده است.
همچنین از آنجا که متاسفانه جایگاه دوره‌ آموزشی «مرور سیستماتیک/ متاآنالیز»، بعنوان واحد درسی در بین کریکولوم آموزشی مقاطع کارشناسی ارشد یا دکترای تخصصی بسیاری از رشته‌های تحصیلی مرتبط، اعم از آموزش محور یا پژوهش محور، تعریف نشده بود، اینجانب با پیگیریهای مستمری که در درجه اول، با هدف درج این دوره، در کریکولوم دکترای تخصصی پژوهش محور (PhD by Research) اعمال نمودم، خوشبختانه در ابتدای سال 1394 به موفقیت نائل گردید، بنحوی که هم اکنون در سطح دانشگاه علوم پزشکی تهران، دوره «طراحی، اجراء و نگارش مطالعات مرور سیستماتیک و متاآنالیز» مجموعا بصورت 4 واحد درسی مصوب گردیده است. بنابراین دانشگاههای علوم پزشکی کشور میتوانند با استناد به این مصوبه، این دوره آموزشی را بصورت 4 واحد درسی برای دانشجویان مقاطع دکترای تخصصی خود (یا حتی مقاطع کارشناسی ارشد) ارائه نمایند.
امید آنکه حرکت ارزشمندی که برخی دانشگاههای علوم پزشکی کشور، بمنظور ظرفیت سازی و توسعه منابع انسانی کارآزموده، آغاز نموده‌اند، به اهداف والای خود دست یابد. اینجانب نیز با تمام توان، در خدمت همکاران محترم و گرانقدر این دانشگاهها خواهم بود تا این مسیر را تسهیل نمایم.