پروفسور داگلاس آلتمن درگذشت

خبر آنقدر ناباورانه بود، که تا دقایقی در بهت آن بسر ببرم و فکر کردم شاید در دنیای امروز و بخاطر گستردگی و سرعت انتشار اخبار، شاید شایعاتی که برای برخی سلبریتی های معروف هر از چند گاهی میشنویم، گریبان پژوهشگران و متخصصین نامدار و معروف جهانی را هم گرفته باشد......

اما متاسفانه وقتی موضوع را در اینترنت و از طریق منابع رسمی (سایت موسسه کوکران، بخش اخبار ژورنال BMJ، سایت ژورنال Scientists و ...) چک کردم، این خبر صحّت داشت. سن دقیق پروفسور را اطلاع نداشتم، اما میدانستم که نباید سن و سال بالایی داشته باشد. بهر حال شاید بخاطر کیفیت زندگی بالاتر کشورهای اروپایی و امریکای شمالی، هیچگاه فکر نمیکردم که این فرد ارزشمند و دوست داشتنی، در 69 سالگی چشم از این دنیا ببندد و ما را از دانش و نبوغش در زمینه متدولوژی و آمار کاربردی محروم کند، .... هیچگاه فکرش را نمیکردم که به این زودی .....!!!


تصویر 1) تصویر وب سایت ژورنال Scientists از خبر مرگ پروفسور آلتمن

بهر حال نمیتوانیم این واقعیت را کتمان کنیم که دیگر اثر مکتوب جدیدی (کتاب، مقاله و ...) از پروفسور نخواهیم دید، هر چند ایشان در طول دوران زندگی نه چندان طولانی خود، آنقدر مکتوبات ارزنده از خود بجای گذاشته اند که برای من و امثال من، ماهها و سالها زمان نیاز است تا به درک تمام مفاهیم ارزنده تولید ذهن خلاق ایشان برسیم، اما جای خالی حضور ایشان .....!!!!

حال اجازه دهید ابتدا به خاطراتم رجوع نمایم و با ذکر این خاطرات، شاید دوستان و خوانندگانی که با پرفسور آشنایی نداشتند، دلیل این افسوس بنده را بهتر درک نمایند:

یادم است درست در زمانی که دانشجوی ترم دوم دوره MPH دانشگاه تهران بودم (حوالی سال 1379 خورشیدی یا 2000 میلادی)، بخاطر علاقه وافرم به درس آمار، جزء چند نفر انگشت شماری بودم که درس اختیاری روشهای آماری (2) که یک درس تخصصی و پیشرفته، آنهم برای دانشجوی کارشناسی ارشد، محسوب میشد، با استاد ارجمند، جناب آقای دکتر محمد، انتخاب نموده بودم. متاسفانه یا خوشبختانه (برای من) این درس، کتاب یا مرجع جامع و مشخصی نداشت. پروفسور محمد چند منبع را در جلسه اول این کورس، معرفی نموده بود که یکی از آنها توجهم را بخود جلب کرد:
«.... کتاب Practical Statistics for Medical Research از پروفسور آلتمن ....»
این دقیقاً عین عبارات ایشان بود. میدانید که آن روزها، بسان روزگاران فعلی، امکان یافتن یک کتاب علمی در کمتر از 5 دقیقه بر روی بستر اینترنت (البته بصورت نسخه PDF یا سایر نسخه های الکترونیک) فراهم نبود و به لطف بخش چاپ و تکثیر دانشکده بهداشت که گویا خود نماینده رسمی ناشرین معروف دنیا از قبیل Wiley، Oxford، Springer و ... بود !!!!!!!!، در کمتر از 48 ساعت یک نسخه کپی از هر کتابی که میخواستید بصورت یک مجلد صحافی شده و با کیفیت نسبتاً مطلوب و با یک هزینه منطقی، در دسترس شما قرار میداد. من هم بعد از کلاس، بدون معطلی به بخش مزبور رفته و سفارش این کتاب را دادم، یادم است که در اینجا شانس با من یار بود و چون یک جلد از ذخیره موجودی قبلی این کتاب، موجود بود، بلافاصله با پرداخت وجه کتاب، آنرا در دستم گرفتم.


تصویر 2) تصویر روی جلد کتاب ارزنده و مشهور پروفسور آلتمن (این کتاب یکی از پر فروشترین کتابهای آمار و متدولوژی در سطح جهان است) اگر میخواهید در مورد محتوای این گنج متدولوژی و آمار کاربردی بیشتر بدانید به اینجا مراجعه نمایید.

خوب خاطره ورق زدنها و مطالعه جسته گریخته این کتاب را (این رویه، عادت بنده در مواجهه با هر کتاب جدیدی است) بخاطر میآورم. واقعاً هنوز هم این خاطرات یکی از بهترین مواجهات من با یک کتاب بسیار ارزنده و نفیس است و حتماً این را همه شما خوانندگان عزیز تایید میکنید که شاید بخاطر عامل مهم زبان مادری، کمتر برای ما اتفاق بیفتد که این خاطره مواجهه خوب را با یک کتاب غیر زبان مادری داشته باشیم. اما واقعاً کلام شیوای پروفسور، دقیقاً همان احساسی است که در اولین مواجهه با آثار نثر نویسندگان بزرگ فارسی زبان (مانند مرحوم جمالزاده، صادق هدایت، سیمین دانشور و ...) در ما زنده شده است.
بقدری این کتاب با زبان ساده، کاربردی و شیوا مطالب و مفاهیم نسبتاً سنگین آماری را تشریح نموده بود که بسرعت آثار این نویسنده اعم از سایر کتب و مقالات ایشان، یکی از اصلی ترین منابع مطالعاتی بنده را بخود اختصاص میداد. چند سال   بعد که وارد دوره دکترای تخصصی شدم، باز هم این منابع از من جدا نمیشد. تا اینکه بنا به ضرورت کاری و برای ارزیابی روایی و پایایی برخی سنجشها، با مقاله سال 1986 ژورنال Lancet از پروفسور آلتمن و همکار ایشان (پروفسور مارتین بلاند) مواجه شدم. این مقاله نیز یکی از بهترین خاطرات پژوهشی یا شغلی من را تشکیل میدهد.


تصویر 3) پروفسور آلتمن در کنار یار و دوست دیرنه اش، پروفسور مارتین بلاند

بعدها به لطف پایگاهها و موتورهای جستجوی تخصصی مانند اسکوپوس و سرویس اسکالر گوگل، متوجه شدم که این مقاله یکی از پراستنادترین مقالات جهان است (هم اکنون بیش از 41 هزار استناد دریافت نموده است) و مفاهیم یا موضوع مورد نظر در این مقاله، ضمن اینکه یک انقلاب در موضوع روایی و پایایی ایجاد نمود، بلکه خود منجر به ابداع یک ابزار نموداری برای ارزیابی روایی و پایایی در سنجشهای بیولوژیک (و حتی غیربیولوژیک) کمّی گردید که نام آن شد: نمودار بلاند-آلتمن، به همین سادگی!!

جالب این است که اگر خواستید برای دیگران مثالی از اینکه حتی یک مقاله (یا بهتر است بگوییم، ایده یک مقاله)، میتواند تبدیل به یک ابداع، نوآوری یا تکوین یک متد، ابزار و ... شود که سالها و سالها در کاربرد پایدار بماند .....، بهترین و ملموسترین مثال شما میتواند همین نمودار یا متد بلاند-آلتمن باشد.


تصویر 4) نمودار Bland-Altman که امروزه بصورت روتین در ارزیابیهای روایی و پایایی سنجشهای کمی بکار میرود

با ما همراه باشید تا در بخش دوم این مقاله با بخشی از فعالیتهای ارزنده پروفسور آلتمن آشنا شوید.

ادامه دارد ......!