چرا این دوره آموزشی مهم است؟

همانطور که میدانیم، یکی از موضوعات بسیار مهمی که از بدو طراحی یک مطالعه پژوهشی، یعنی از زمان تدوین یک پروپوزال تا تدوین گزارش آن پژوهش، نگارش مقاله مربوطه و حتی بخش «بحث و نتیجه گیری» یک مقاله، با پژوهشگر همراه است، موضوع مهم و کلیدی «حجم نمونه» میباشد. به عبارت دیگر، همواره یک پژوهشگر باید در مورد کفایت حجم نمونه، به خواننده، داور و سردبیر ژورنال مربوطه، اطمینان دهد. لازم به ذکر است که موضوع «توان یا Power» یک مطالعه پژوهشی (در بعد عمومی) و همچنین توان آزمونهای آماری (در بعد اختصاصی) نیز موضوع کاملاً در هم تنیده و مرتبط با «حجم نمونه» بوده و در برخی شرایط، سوال یا کامنت داور یا سردبیر ژورنالهای علمی پژوهشی، به این موضوع، بطور مستقیم یا غیر مستقیم اشاره دارد.

در ابتدای این معرفی و برای روشن شدن ذهن بسیاری از پژوهشگران محترم، لطفاً به حقایق (Facts) زیر توجه فرمایید:

هشت حقیقت در باره اصول و کاربردهای «نمونه گیری»، «برآورد حجم نمونه» و «محاسبه توان» در مطالعات پژوهشی

1)    در چندین پیمایش و بررسی در باره دلایل اصلی ردّ مقالات در ژورنالهای معتبر و بسیار معتبر حیطه‏ های علمی مختلف، یکی از 10 علت اصلی، عدم محاسبه حجم نمونه (یا توان) در مطالعات پژوهشی مختلف میباشد.
2)    استفاده از قواعد ساده و عمومی برآورد حجم نمونه، با استفاده از متدهایی مانند نوموگرامها، دیگر کفایت لازم برای پذیرش آن، بخصوص برای انتشار مقالات در ژورنالهای معتبر، را ندارد.
3)    منطق و رویکرد محاسبه حجم نمونه در برخی از انواع مطالعات، مانند کارآزماییها (و مطالعات مداخله ای)، دستخوش تغییرات اساسی و بنیادی قرار گرفته است. چنانچه محققین این منطق و رویکرد جدید را فرا نگیرند، از انتشار مقالات آنها جلوگیری بعمل خواهد آمد. لازم به ذکر است که این تغییر رویکرد، بمرور در سایر انواع مطالعات نیز، نفوذ پیدا خواهد کرد.
4)    بسیاری از پژوهشگران، تنها عوامل تعیین کننده که در زیرمجموعه فرمولهای محاسبه حجم نمونه قرار میگیرد را بر روی سایز مطالعات پژوهشی (حجم نمونه)، موثر میدانند، در حالیکه در شرایط عملی مختلف، عوامل متعدد دیگری از قبیل طراحی مطالعات (مانند استفاده از راهکار همسان سازی یا Matching در پژوهشها)، شیوه نمونه گیری (مانند روش نمونه گیری خوشه ای)، شیوه تحلیل آماری مورد استفاده (مانند روشهای چند متغیره و ...) و سایر عوامل مهم دیگر نیز، بر روی محاسبه حجم نمونه (یا توان آماری)، تاثیرگذار است. متاسفانه سهم قابل توجهی از علل ردّ مقالات به علت مشکلات محاسبه حجم نمونه، ریشه در عوامل فوق دارد.
5)    تجربه بیش از 15 سال فعالیت حرفه‏ای پژوهش و آموزش روش شناسی پژوهش و آمار کاربردی به بنده نشان داده است که متاسفانه اکثریت پژوهشگران شناخت کافی نسبت به شیوه ها یا تکنیکهای مختلف نمونه گیری نداشته و قادر به انتخاب بهترین گزینه در شرایط مختلف مطالعات پژوهشی خود نیستند.
6)    در طول 5 سال گذشته، سهم پژوهشهایی که با استفاده از تکنیکهای نوین و مدرن، محاسبات حجم نمونه خود را انجام داده اند (نرم‏افزارهای تخصصی محاسبه حجم نمونه مانند G*Power یا ماژولهای تخصصی محاسبه حجم نمونه / توان در بسته نرم‏افزاری Stata و ...)، روزبروز در حال افزایش بوده، ولی متاسفانه در بین محققین کشورمان، بعلت دانش و مهارتهای ناکافی، استفاده از این تکنیکهای نوین که اتفاقاً بسیار مورد قبول و اعتماد ژورنالهای معتبر نیز میباشد، در سطح بسیار محدودی رواج دارد.
7)    آشنایی محققین با برخی رویکردهای استثنایی محاسبه حجم نمونه در شرایط پرکاربردی از قبیل کارآزماییهای بالینی Equivalence یا Non-inferiority و برخی پژوهشهای دیگر همانند مطالعات تجربی حیوانی (Animal Experimental Studies)، بسیار بسیار ناچیز بوده و متاسفانه این عامل بتنهایی موجبات ردّ بخش قابل توجهی از مقالات این حیطه ها در ژورنالهای معتبر امروزی گردیده است.
8)    از سال 2011 به بعد، رویکرد کاربردی تحت عنوان «رویکرد محاسبه متعاقبی توان مطالعات پژوهشی» یا Post-hoc Power Calculation» بجای «رویکرد برآورد حجم نمونه بصورت پیشین (قبل از اجرای مطالعه)» یا Priori Sample Size Estimation ، مورد توجه و استفاده قرار گرفته است که متاسفانه محققین کشورمان، با این رویکرد، فلسفه وجودی و نحوه استفاده از آن، آشنایی ندارند. این رویکرد بسیار مفید و کاربردی، بطور اختصاصی برای شرایطی که محققین بدلایل اجرایی، هزینه ای، اخلاقی و یا سایر دلایل، قابلیت انعطاف در انتخاب آزمودنیها یا تغییر تعداد آنها را نداشته و قصد استفاده از منطق «نمونه گیری» را دارند، بسیار مفید و کاربردی است (مانند وقتی که با یک تعداد ثابت از بیماران موجود در یک سامانه ثبت بیماری، روبرو هستیم و این بیماران تعداد نسبتاً ثابت و محدودی هستند و امکان تغییر ندارند و تقریباً با اطمینان بالایی میدانیم که عدد حجم نمونه از تعداد بیماران موجود، بیشتر است).

حال بیاییم برخی از موارد «سوءبرداشتها» و «عملکردهای نامناسب» در زمینه موضوعی «تکنیکهای نمونه گیری»، برآورد «حجم نمونه» و «محاسبه توان» که در بین اعضای جامعه پژوهشگران، شایع میباشد را مرور نماییم:

پنج «سوءبرداشت» یا «عملکرد نامناسب» درحیطه «نمونه گیری»، «برآورد حجم نمونه» و «محاسبه توان» در مطالعات پژوهشی

•    بخش «موارد و روشها» در مقالات، نیازی به تشریح یا ذکر توجیهات علمی برای برآورد حجم نمونه مطالعه، ندارد.
•    در برخی علوم و یا رشته‏های علمی (مانند حیطه روانشناسی یا علوم انسانی)، نیازی به برآورد یا محاسبه حجم نمونه نمی باشد، بخصوص در شرایط مطالعات مداخله ای یا تجربی.
•    محققین همواره میتوانند در بخش «بحث و نتیجه گیری» مقالات، از محدودیت حجم نمونه در مطالعه و تکرار مطالعه در شرایط مناسبتر و مطلوبتر از نظر حجم نمونه، استفاده نمایند.
•    در شرایط و مطالعات پژوهشی مختلف، بمنظور محاسبه «حجم نمونه»، همیشه میتوان با کمک یک جستجوی عمومی در گوگل یا سایر موتورهای جستجو، ماشین حساب تحت وب محاسبه گر حجم نمونه را یافته و از آن بعنوان روش یا رویکرد مناسب برای برآورد حجم نمونه / توان آن مطالعه، استفاده نماییم.
•    در تمامی انواع مطالعات پژوهشی و هر شرایطی که با آن روبرو شدیم، فقط کافی است که فرمول محاسبه حجم نمونه را بیابیم و از خروجی آن فرمول بعنوان «حجم نمونه نهایی» آن مطالعه و شرایط، استفاده نماییم.

در این دوره آموزشی، مباحث اصلی که آموزش داده میشود چیست؟

1)    عوامل یا مولفه‏های اصلی تاثیرگذار بر حجم نمونه (عوامل فرمولی)
2)    عوامل غیرفرمولی تاثیرگذار بر برآورد حجم نمونه
3)    یادگیری کار با الگوریتمی که حاصل تلفیق دو دسته عوامل فوق است (بدیهی است این موضوع در قالب تمرینهای عملی و طرح سناریوهای منطبق با مثالهای کاربردی، آموزش داده میشود تا دانش و مهارتهای فراگیران در این راستا، بصورت عملی و کاربردی، ارتقاء یابد).
4)    محاسبه حجم نمونه و توان با نرم افزار G*Power (آخرین ویرایش) و آشنایی با کاربردهای مفید این نرم افزار برای شرایط عملی
5)    استفاده از ماژولهای کاربردی نرم افزار Stata که بطور اختصاصی برای محاسبه حجم نمونه یا توان در انواع مطالعات یا شرایط عملی- کاربردی شایع، طراحی شده اند.
6)    انواع تکنیکها و روشهای نمونه گیری تصادفی و غیرتصادفی پرکاربرد و آشنایی با الگویتم کاربردی انتخاب شیوه / شیوه های مناسب نمونه گیری (این مبحث، متعاقب درخواستهای مکرّر برخی پژوهشگران و فراگیران، برای اولین بار، در این دوره در سرفصلهای آموزشی گنجانده شده است).
7)    یادگیری رویکردهای نوین و مدرن برآورد حجم نمونه در برخی مطالعات و شرایط، مانند کارآزماییهای بالینی یا مطالعات مداخله ای و ... (رویکرد استفاده از «معنی داری بالینی یا عملی» بجای رویکرد استفاده از داده های تجربی)
8)    و ...

چه رشته ‏ها یا گرایشهایی میتوانند در این دوره آموزشی شرکت نمایند؟

همانطور که میدانید، موضوع برآورد حجم نمونه و توان، یک موضوع مستقل از رشته تخصصی یا فیلد علمی است. به عبارت دیگر، منطق و روش محاسبه حجم نمونه، در بین رشته‏های مختلف علمی، تفاوتی با یکدیگر ندارد. فلذا اعضای هیات علمی، پژوهشگران و دانشجویان رشته‏های زیر میتوانند گروه هدف این دوره آموزشی باشند:
•    علوم پزشکی، سلامت و سایر رشته‏های وابسته به آن مانند علوم بالینی، دندانپزشکی، داروسازی، تغذیه، پرستاری، مامایی، بهداشت، پیراپزشکی، علوم توانبخشی، فیزیوتراپی و ...
•    علوم روانشناسی، علوم اجتماعی و رفتاری و سایر گرایشهای علوم انسانی و ....
•    علوم پایه زیستی: ژنتیک، بیوتکنولوژی، ایمونولوژی، فیزیولوژی، میکروبیولوژی و ...
•    علوم مدیریت، اقتصاد، بازرگانی و رشته‏های وابسته به آنها
•    علوم کشاورزی، صنایع غذایی، محیط زیست و رشته‏های وابسته
•    و ...

آیا در این دوره آموزشی، فقط شرایط کلاسیک محاسبه حجم نمونه، یعنی مطالعات توصیفی و مطالعات تحلیلی دو گروهی، آموزش داده میشود؟

خیر. در کنار مولفه یا معیار نوع مطالعه پژوهشی که امروزه بسیار وسیعتر و گسترده‏تر از شرایط کلاسیک است، امروزه به لطف توانایی بسیار بالای نرم‏افزارها، روشهای آماری متعدد و پیچیده‏ای، توسط پژوهشگران مورد استفاده قرار میگیرد که در زمان سابمیت مقالات، سوال بسیاری از داوران و یا ادیتورها، مرتبط با کفایت حجم نمونه برای این تحلیل آماری خاص است. بعنوان مثال روشهای آماری چند متغیره‏ای مانند انواع روشهای رگرسیونی (اعم از خطی، لجستیک، کاکس، پواسون و ...)، انواع روشهای آنالیز واریانس / کوواریانس، تحلیل عاملی و ...، امروزه در درصد بالایی از مقالات مشاهده میگردد و یا مورد استفاده پژوهشگران قرار میگیرد. پس یک آموزش مفید و کاربردی در این زمینه، باید بتواند نیاز پژوهشگران در این شرایط را بخوبی و با سهولت فراهم سازد.
در این دوره آموزشی، بیش از 95 درصد شرایط و روشهای آماری که پژوهشگران در مقالات خود با آنها روبرو هستند، پوشش داده میشود و در واقع پس از شرکت در این دوره آموزشی میتوانید با خاطری آسوده به سوالات مرتبط با حجم نمونه یا توان مطالعه پژوهشی که داوران در مرحله داوری مقالات مطرح مینمایند، پاسخ دهید.

محتوای این دوره آموزشی و برنامه اجرایی آن، چگونه است؟

با توجه به سوابق برگزاری این دوره آموزشی در 5 سال اخیر، یک سرفصل مهم و مجزا را نیز به کریکولوم این دوره آموزشی اضافه نمودم (سرفصل «روشها و تکنیکهای نمونه گیری»). البته بروز رسانی مباحث قبلی نیز در این دوره، انجام شد.
بنابراین کل ساعات آموزش نظری و عملی این دوره آموزشی جامع در مجموع 33 ساعت، پیش بینی شده است. بمنظور کاستن از تردّدهای شرکت کنندگان (حضوری) و به حداقل رسانیدن تعداد جلسات حضوری (بدون کاهش ساعات آموزشی و کاستن از کمیّت و کیفیت آموزش)، کل ساعات فوق در 3 روز تمام وقت آموزش حضوری، و 4 جلسه آموزش آنلاین، تقسیم گردید.
روزهای برگزاری جلسات آموزش حضوری، روزهای ثابت «چهارشنبه» پیش بینی شده است. البته با توجه به تراکم مباحث آموزشی، روزهای جلسات حضوری، بصورت یک هفته در میان بوده و در طول هفته هایی که جلسات حضوری برگزار نمیگردد، جلسات آنلاین این دوره برگزار خواهد گردید.
لازم به ذکر است که ساعات آموزشی جلسات حضوری، بین ساعات 8:30 تا 16:30 میباشد و ساعات آموزشی جلسات آنلاین نیز بین ساعات 20 تا 23 (11-8 شب)، خواهد بود.
تقویم آموزشی پیش بینی شده برای این دوره آموزشی در جدول زیر خلاصه گردیده است.

کلیه جلسات حضوری روزهای چهارشنبه و از ساعت 8:30 تا 16:30 برگزار میگردد.
کلیه جلسات آنلاین در روزهای ذکر شده (جدول فوق)، از ساعت 20 لغایت 23 برگزار میگردد. ضمناً راهنمای اتصال به سامانه جلسات آنلاین، متعاقباً ارسال میگردد.
محل برگزاری جلسات حضوری، دانشگاه علوم پزشکی ایران (بزرگراه شهید همت، جنب برج میلاد)، دانشکده پزشکی، طبقه همکف، گروه فارماکولوژی، خواهد بود.

ضمناً همانند تقریباً تمامی دوره های آموزشی بنده، شرکت کنندگان این دوره آموزشی نیز میتوانند با یکی از دو فرمت حضوری یا غیرحضوری، در آن شرکت فرمایند. بدیهی است که کلیه شرکت کنندگان (اعم از حضوری یا غیرحضوری) در کلاسهای آنلاین این دوره شرکت مینمایند، لیکن شرکت کنندگان غیرحضوری، بجای استفاده مستقیم از یک جلسه حضوری، فیلم رکورد شده این جلسه را دریافت مینمایند. البته تمامی جلسات اعم از حضوری و غیرحضوری، با کیفیت بالایی رکورد شده و امکان دسترسی به این فیلمها برای تمامی شرکت کنندگان، فراهم خواهد گردید (از طریق سامانه www.neolej.ir ).
بدیهی است که علاقمندان ساکن شهرستانهای کشور عزیزمان یا دوستانی که بهر دلیلی امکان حضور در جلسات حضوری را ندارند، میتوانند با استفاده از گزینه شرکت کننده غیرحضوری، به کلیه مطالب و آموزشهای این دوره بسیار مفید و کاربردی دسترسی داشته و همانند شرکت کنندگان حضوری به دانش و مهارت قابل قبولی مرتبط با اهداف این دوره آموزشی، دست یابند.

نحوه ثبت نام در این دوره آموزشی، چگونه است؟

شهریه بدون تخفیف این دوره آموزشی 33 ساعتی (مجموعه سه روز تمام وقت آموزش حضوری: 21 ساعت + چهار جلسه آنلاین 12 ساعت) مبلغ 660،000 تومان، میباشد که البته برای علاقمندان، تخفیفهایی به شرح جدول ذیل در نظر گرفته شده است:

برای قطعی نمودن ثبت نام، دو مرحله زیر را اجراء نمایید:

1-    همانطور که در جدول فوق ملاحظه مینمایید، پس از مشخص نمودن فرمت شرکت در این دوره (حضوری، غیرحضوری) و وضعیت سوابق شما از نظر شرکت در دوره های آموزشی قبلی مرتبط (بند A جدول) و همچنین زمان قطعی نمودن ثبت نام یا واریز شهریه، شهریه خود را مشخص نمایید.
2-    شیوه واریز یا پرداخت شهریه، از ابتدای سال 1398، بصورت پرداخت الکترونیک از طریق سامانه «نئولج» (به آدرس http://www.neolej.ir/) میباشد. چنانچه قبلاً در این سامانه ثبت نام ننموده اید، ابتدا یکبار در این سامانه ثبت نام نمایید. ثبت نام در این سامانه رایگان میباشد. ضمناً فراگیران مشول بندهای A و B، پس از ثبت نام باید طی تماس با پشتیبانی سامانه نئولج (به شماره 09916139137)، ضمن ارسال مشخصات خود و دوره / دوره های آموزشی قبلی که در آن شرکت نموده اند (موارد مرتبط مندرج در جدول فوق)، منتظر دریافت کد تخفیف برای اعمال تخفیف مورد نظر خواهید شد و در نهایت پس از دریافت کد مزبور، واریز شهریه را مطابق جدول فوق، انجام خواهید داد.
لازم به ذکر است که تایید واریز شهریه در این سامانه، بمنزله تایید ثبت نام بوده و دیگر نیاز به اقدام خاصی از سوی کاربر، نخواهد بود.
دسترسی کلیه شرکت کنندگان به یکایک محتوای آموزشی این دوره (اعم از فیلمهای رکورد شده حاصل جلسات حضوری، اسلایدهای جلسات، تمرینها، پاسخ تمرینهای عملی و ....)، از طریق سامانه نئولج، صورت میگیرد. به عبارت دیگر، هر یک از کاربران با وارد نمودن شناسه و رمز عبور خود، روی گزینه «دوره‏های من» کلیک نموده و سپس میتوانند از محتوای این دوره و یا هر یک دوره‎هایی که قبلاً در آنها ثبت نام نموده، بهره مند گردند.

همانطور که در راهنمای این سامانه ملاحظه نموده اید، دسترسی به کلیه محتوای هر یک از دوره های آموزشی، منحصراً برای فرد ثبت نام کننده بوده و از در اختیار قرار دادن این محتوا به دیگران، جداً و اکیداً خودداری فرمایید. این سامانه مجهز به تکنولوژیهای بسیار مدرن ردیابی فایل بوده و در صورتیکه مورد فوق، بهر دلیلی رعایت نشود، اطلاعات فرد نقض کننده (هر دو فرد ارسال کننده و دریافت کننده غیرقانونی محتوا)، از طریق این تکنولوژی در اختیار پشتیبانی فنی نئولج و ...، قرار گرفته و مطابق با قوانین نقض مالکیت معنوی، اقدام خواهد گردید.

به امید برگزاری یک دوره آموزشی موفق و به یاد ماندنی
منتظر دیدارتان هستیم!
دکتر عباس کشتکار
عضو هیات علمی دانشگاه تهران