مرور سه دهه اخیر (2020-1990):

یکی از روندهای دو دهه اخیر در نگارش علمی در سطح جهانی، افزایش سهم مقالات مروری بوده و همراستا با این افزایش سهم، استقبال ژورنالهای علمی از این نوع مقالات نیز رو به فزونی گذاشته است. بدیهی است در این شرایط، بسیاری از پژوهشگران و متخصصین حیطه های مختلف علمی، علاقمند میشوند که در کنار طراحی و اجرای «مطالعات پژوهشی اولیه»، به این عرصه نیز وارد شوند. شاید یک تفاوت بارز در دیدگاه پژوهشگران سه دهه قبل با پژوهشگران امروزی را باید در این خصوصیت جستجو نمود که پژوهشگران دیروز، کمتر به ورود به حیطه مطالعات و یا مقالات مروری، رغبت نشان میدادند و تنها بعد از اینکه در حیطه علمی خود به یک فرد خبره و یا با سابقه تبدیل میشدند، ممکن بود به اینکه بخواهند نویسنده یک مقاله مروری بشوند، علاقه نشان میدادند.

اما در قرن بیست و یکم، پژوهشگران امروزی، برخلاف نیاکانشان، خیلی سریع تمایل به ورود به عرصه مطالعات پژوهشی ثانویه، نشان میدهند. هر چند این موضوع میتواند ریشه در عوامل متعددی داشته باشد، لیکن یکی از دلایل اصلی این تغییر رویکرد را میتوان در گسترش کمّی و کیفی سهم مطالعات مرور سیستماتیک و متاآنالیز، در تقریباً تمامی حیطه های علمی، جستجو نمود. شاید در شرایط فعلی، کمتر پژوهشگر آماتوری را میتوان دید که نسبت به ورود به عرصه مطالعات و مقالات مرور سیستماتیک و متاآنالیز، تمایل نداشته باشد.

اگر روندهای 30 ساله سپری شده از آغاز انتشار مطالعات مرور سیستماتیک و متاآنالیز نوین را در حیطه های علمی مختلف ارزیابی کنیم، مشاهده میکنیم که همراه با توسعه کمی سهم مطلق و نسبی این دسته از مقالات (رشد انتشار این مقالات در دهه اخیر، سالیانه بیش از 20 درصد بوده است)، کیفیت متدولوژیک این مطالعات نیز رفته رفته ارتقاء نشان میدهد. این بدین معنی است که پژوهشگرانی که قصد ورود به این حیطه را دارند، باید هر بار که یک مطالعه مرور سیستماتیک / متاآنالیز، طراحی میکنند، به ویژگیهای متدولوژیک قویتر و محکمتر، بیندیشند و این رویکرد، طولانی شدن فرایند طراحی، انتشار و نگارش را بدنبال خواهد داشت.

بسیاری از پژوهشگران عرصه های مختلف علمی (بویژه پژوهشگران آماتور یا کم سابقه)، بعد از آموزش و یادگیری متدولوژی این دسته از مطالعات، و مطلع شدن از این روند سختگیرانه و دشوار در سطوح جهانی، از ورود به این عرصه، پشیمان شده و حتی سرخورده میشوند. این گروه از پژوهشگران، دلیل این سرخوردگی در ورود به عرصه مطالعات یا مقالات پژوهشی ثانویه را دشواری متدولوژیک مطالعات مرور سیستماتیک / متاآنالیزها از یک طرف و اعمال معیارهای سخت گیرانه اغلب ژورنالهای علمی معتبر در پذیرش مقالات مروری (منظور مقالات مرور سنّتی یا روایتی است)، از نویسندگان غیر مشهور / غیرخبره، از دیگر سو، میدانند.

راه حل چیست ؟!؟

متاسفانه یا خوشبختانه باید بگویم، این برداشت یا دیدگاه غالب در پژوهشگران، صحیح نیست !!!

حال میپردازم به تصحیح این رویکرد یا دیدگاه ...

راه حل یا نقطه اختلاف دیدگاه این پژوهشگران را باید در وجود یا تکوین یک جریان سوم تاثیرگذار در حیطه مطالعات/ مقالات حاصل از پژوهشهای ثانویه، جستجو نمود. موضوع یا بهتر است بگویم، جریان تاثیرگذاری که اکثر پژوهشگران کشورمان و صد البته، بسیاری از پژوهشگران و متخصصین سایر کشورها از آن غافل ماندند، ایجاد یک جریان سوم از مطالعات پژوهشی ثانویه و یا مقالات حاصل از آنها، میباشد.

از سالهای آغازین قرن بیست و یکم و بعد از گذشت بیش از یک دهه از جریان گسترش کمی و کیفی مطالعات مرور سیستماتیک و متاآنالیز، برخی متخصصین متدولوژی و پژوهشگران خبره، با آشنایی و تسلط بر محدودیتهای مطالعات مرور سیستماتیک و متاآنالیز که به آنها اشاره گردید، سعی در تکوین و راه اندازی یک جریان نسبتاً جدید که حتی میتوان آنرا حاصل تلفیق و یا ترکیب دو جریان یا رویکردهای قبلی نیز دانست، نمودند. به همین روست که در سالهای اخیر، برخی متخصصین، از نام یا طبقه «مطالعات مرور تلفیقی یا هیبرید» برای این دسته سوم، استفاده نمودند.

اولین نکته مهم و قابل ذکر در مورد این جریان یا رویکرد سوم، این است که مطالعات یا مقالات موسوم به این جریان، برخلاف دو جریان گذشته، یک نام عمومی گروهی یا طبقه بندی گروهی نداشته و به همین خاطر به این گروه نامهایی از قبیل مقالات مروری بینابینی(Borderline Reviews) یا مروری تلفیقی(Hybrid Reviews) اطلاق نموده اند.

حال به ذکر برخی خصوصیات عمومی این سه گروه، در جدول زیر میپردازیم:

حال که با کلیات ویژگیهای این سه دسته از مقالات مروری، بخصوص مقالات مروری بینابینی آشنا شدید، میخواهم ضمن آشنا نمودن شما با برخی از انواع مقالات مروری این دسته، شما را با انواع مهم این گروه نیز بیشتر آشنا نمایم.

ابتدا به برخی از مهترین و پرکاربردترین انواع مقالات مروری تلفیقی یا بینابینی، اشاره میکنم:

• مرور سریع یا Rapid Review

• مرور نقّادی یا Critical Review

• مرور دامنه ای یا Scoping Review

• The State of the Art Review

• .Evidence Mapping / Evidence Map

• ...

در بخشهای بعدی این مقاله، بصورت تفصیلی، شما را با برخی از مقالات لیست فوق، آشنا خواهم نمود.