بعنوان یک عضو هیات علمی دانشگاه که فعالیتهای حرفه ای ام، تنها محدود به کلاسهای آموزشی دانشگاه و یا بهتر است بگویم، چاردیواری دانشکده و ....، نبوده و دو دهه فعالیت حرفه ای آموزشی و پژوهشی در حیطه های مختلف (بطور عمده در حیطه علوم زیستی، سلامت و پزشکی، فعالیت داشته، اما با حیطه های علوم انسانی مانند مدیریت، روانشناسی، علوم اجتماعی و حتی فیلدهای بین رشته ای فی ما بین نیز آشنایی دارم) در کارنامه ام دارم، سالهاست که با سوال فوق مواجهم! این سوال ویژه گروه خاصی نیست، گاهی این سوال از جانب دانشجویانی که بتازگی دوره دکترای تخصصی (یا همان پی اچ دی) را آغاز نموده، مطرح میشود و گاهی نیز عزیزانی که بتازگی به عنوان عضو هیات علمی در دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی مشغول شده اند، آنرا از بنده و سایر همکارانم، میپرسند و پاسخ مناسب و درخوری برای آن، طلب میکنند.

البته همینجا باید یادآوری کنم که برای پاسخ به این سوال، قصد ورود به یک سلسله مباحث نظری و تو در توی فلسفی نیز ندارم که مخاطب را بیشتر سردرگم نموده و .....!!، بلکه برعکس، قصدم از طرح این سوال بسیار مهم و پرتکرار (بخصوص برای گروههای مورد اشاره)، دادن پاسخی درخور و بقول امروزیها، «مختصر و مفید» میباشد، تا در کنار این پاسخ، یک برنامه عملی و کاربردی برای همه دوستانی که این سوال برای آنها، یک سوال بالقوه یا بالفعل بوده، ارائه نمایم.

از موضوعات مقدماتی و زمینه ای پژوهش در سطوح جهانی، منطقه ای و ملی که بگذریم، باید به این نکته توجه کنیم که پرداختن به حرفه پژوهشگری نوین در سطوح جهانی (یعنی برای اینکه پژوهشگری در مقیاس جهانی باشیم و نه اینکه فقط در محدوده یک کلاس به ما عنوان پژوهشگر اطلاق گردد!!!)، الزامات و بایدهایی دارد که از طریق توجه به این الزامات است که میتوانیم فرایند دستیابی به این جایگاه را تعریف، و یا بهتر است بگویم «بازتعریف» نماییم. چرا که متاسفانه این سوال، بطور مشخص و اختصاصی در محیطهای آکادمیک، طرح نشده و به آن توجهی نمیشود. بسیار بدیهی است که در این شرایط، هر فردی به مصداق « .... هر کسی از ظن خود شد یار من ...»، یک تعریف ذهنی برای خودش داشته که براساس آن فرایندی را که خصوصیت ذاتی و بنیادی آن، «آزمون و خطا» است را در این مسیر، پیشه خود قرار میدهد.

در پاسخ به این سوال اساسی، هدف این است که در انتها یک برنامه مشخص برای ارتقاء دانش و مهارتهای مورد نیاز مخاطبین، در اختیار آنها قرار گیرد. با این دیدگاه، میپردازم به دانش و مهارتهایی که یک فرد آکادمیک باید برای دستیابی به جایگاه یک «پژوهشگر حرفه ای» در رشته یا حیطه علمی خودش، داشته باشد.

دانش و مهارت اول) جستجو در منابع علمی:

در جهانی که در شرایط فعلی زندگی میکنیم، دو ویژگی انفجار اطلاعات و تغییرات سریع روشهای دسترسی به اطلاعات، حائز اهمیت زیادی میباشند. هر دو ویژگی فوق، ضمن اینکه نوید بخش شرایط بهتر و مطلوبتر برای پژوهشگران آکادمیک هستند (اطلاعات بیشتر و بهنگامتر، دسترسیهای راحتتر و با هزینه های کمتر و ...)، اما با خود، چالشهایی را هم بوجود می آورند. جدا کردن اطلاعات معتبر از اطلاعات نامعتبر یا با اعتبار کمتر، دسترسی به منبع اصلی اطلاعات، یادگیری روشهایی که جایگزین روشهای قبلی میشوند و ....، تنها برخی از این چالشها میباشند که اهمیت آن برای پژوهشگران حرفه ای، قطعاً بیش از کاربران عمومی اطلاعات است.

با این تصویر از جهان امروز، بدیهی است که اگر بخواهیم در کوتاهترین زمان ممکن، به معتبرترین اطلاعات دسترسی پیدا کنیم، لازم است همواره دانش و مهارت قابل قبولی در زمینه موضوع «جستجو در منابع علمی» داشته باشیم.

آن بخش از محتوای وب که آنرا میتوان دانش حاصل از پژوهشها دانست (محتوای مقالات علمی، سمینارها یا کنگره های علمی، پروتکولهای مطالعات پژوهشی، کتب و ...)، نیز دارای دو ویژگی مورد اشاره میباشند. توجه به این نکته حائز اهمیت است که از اطلاعات نمیتوان به صورت مستقیم در تصمیم گیریها استفاده نمود و برای این فرایند، لازم است ابتدا اطلاعات را به دانش تبدیل کرد. دانش و مهارت (یا هنر) جستجو در اطلاعات، ارزیابی اعتبار اطلاعات و همچنین نقّادی این اطلاعات، مجموعه دانش و مهارتهایی است که یک پژوهشگر حرفه ای باید از آن برخوردار باشد.

بسیاری از دانشجویان دکترا و حتی کارشناسی ارشد مقاطع مختلف، به محض اینکه از آنها در مورد دانش و مهارت عملی در خصوص جستجو سوال میشود، گمان میبرند که منظور از این دانش و مهارت، «جستجو در گوگل، یا اسکالر گوگل یا حداکثر جستجو در برخی سامانه های علمی مانند Web of Science، PubMed، Scopus و ... است.

برای اینکه روشن شود که منظور بنده از این دانش و مهارت، محدود به مواردی که در جملات قبل به آنها اشاره نمودم، نیست، لطفاً به برخی از مثالهای عملی یا سناریوهای کاربردی زیر که در قالب جملات سوالی، تنظیم شده، توجه نمایید:

• چگونه میتوانم در کوتاهترین زمان ممکن به اطلاعات یک شبکه علّیتی برای «بیماری کبد چرب غیرالکلی» دست پیدا کنم؟

• چگونه میتوانم روند زمانی (رشد سالانه) مقالات علمی در حیطه «اعتیاد اینترنتی یا اعتیاد آنلاین» را بطور نسبتاً دقیق، ارزیابی نمایم؟

• چگونه میتوانم ببینم که آیا یک موضوع مورد نظر که استاد راهنمایم آنرا مطرح نموده است (بعنوان مثال: کاربردهای نوروفیدبک در اوتیسم کودکان)، بعنوان یک موضوع پژوهشی جذّاب یا Hot topics در سطوح بین المللی مطرح است یا خیر؟

• چگونه میتوانم از بهترین طراحی برای یک مطالعه مداخله ای (تجربی یا کارآزمایی) در زمینه اختلالات یادگیری در کودکان دبستانی، مطلع شوم؟

• چگونه میتوانم به لیست کاملی از ژورنالهای علمی معتبر در یک رشته یا حیطه علمی خاص (بعنوان مثال: روانشناسی سلامت یا نوروساینس و ....)، دست پیدا کنم؟

• و دهها و یا صدها سوال دیگر

فکر میکنم که با این توضیحات، بسیار روشن است که منظور بنده از این دانش و مهارت، جستجوی یک واژه یا عبارت خاص در یک موتور جستجو یا حداکثر یک بانک اطلاعاتی خاص نیست. متاسفانه تجربه بنده نشان میدهد که بعلت حضور پر رنگ فناوریهای نوین در زندگیهای روزمره تمام افرادی که امروزه در دهه های دوم و سوم زندگی خود هستند (چون بهر حال این گروه سنی از دوران کودکی یا نوجوانی خود با فناوریهایی از قبیل تلفنهای هوشمند، اینترنت، لپ تاپ و ...، مواجه بوده و زندگی آنها با این تکنولوژیها، در هم آمیخته است ...)، متاسفانه این تصوّر نادرست که ما برای هر سوالی که بتوانیم پاسخمان را بصورت مستقیم یا غیرمستقیم از محتوای تحت وب یا دانش موجود در آن، استخراج نماییم، آمادگی کاملی داریم، بسیار شایع و معمول میباشد.

حال که اهمیت این موضوع دانشی و مهارتی برای شما خوانندگان این سطور مشخص گردید، باید عرض کنم که بنظر بنده، اولین محوری که هر فرد آکادمیک باید در آن تسلط کافی دانشی و مهارتی داشته باشد، همین مبحث، یعنی «جستجوی حرفه ای در متون و منابع علمی برای پاسخ به هر گونه سوال علمی» میباشد.خوشبختانه، مبتنی بر این شرایط، یکی از دوره های آموزشی که بنده از 6 سال پیش، آنرا طراحی و تدوین نموده و تا کنون بیش از 8 دوره از این مجموعه را با فرمتهای حضوری و غیرحضوری یا آنلاین، آموزش داده ام، همین دوره آموزشی (دوره آموزشی جستجوی پیشرفته یا تخصصی در منابع علمی) میباشد. در سال گذشته (سال 1397)، فرصتی محقق شد تا حتی این دوره آموزشی را بصورت سفارشی شده برای حیطه های علمی مختلف نیز، طراحی و آماده سازی نمایم. بدین صورت که در آذر ماه سال قبل، آموزشهای این دوره را برای گروههای پزشکی، سلامت و توانبخشی و نیز بصورت مجزّا، برای گروههای روانشناسی، علوم اجتماعی و مجموعه علوم انسانی، ارائه نمودم.

حال در سال جدید (سال 1398)، قصد دارم در صورت تقاضا، این دوره مفید و کاربردی که شرکت کنندگان با شرکت در آن، امکان بهره مندی از دانش و مهارتهای تخصصی جستجو را برای پاسخ دادن به سوالات متنوّع علمی و پژوهشی، پیدا میکنند، برای گروههایی از قبیل مهندسی، علوم پایه، علوم کشاورزی و البته برگزاری مجدد دوره های قبلی (گروههای پزشکی و سلامت، گروههای علوم انسانی)، در برنامه هایم، داشته باشم.

..... ادامه دارد !!!