کتاب مرور سیستماتیک در فیلد سلامت و پزشکی
کتابی که این هفته میخواهم به نقد و مرور آن بپردازم، عنوانش این است:Systematic Reviews in Health Care; Meta-analysis in Contextتالیف سه نفر از بزرگان علم پزشکی مبتنی بر شواهد، آمار زیستی و متدولوژی به نامهای پروفسور ماتیاس اِگِر، پروفسور جرج دیوی اسمیت و پروفسور داگلاس آلتمن.
این کتاب، با اینکه چاپ اول آن در سال 1995، توسط ناشر BMJ منتشر گردید، یعنی سالهای آغازین توسعه مطالعات مرور سیستماتیک و متاآنالیز، یا تقریباً 2 سال پس از آغاز بکار موسسه کوکران، و هر چند پس از این کتاب، تا کنون بیش از دهها کتاب در زمینه موضوعی «مطالعات مرور سیستماتیک و متاآنالیز» منتشر گردیده است، اما هنوز هم میتوان این کتاب را معتبرترین کتاب این فیلد دانست و تقریباً تمامی افرادیکه بطور حرفه ای در زمینه مطالعات مرور سیستماتیک، کار پژوهشی یا آموزشی میکنند، این منبع را بعنوان مرجع در این فیلد مورد استفاده قرار میدهند. لازم بذکر است که این کتاب، در سال 2001 به چاپ دوم رسید.اما بپردازیم به اهمیت این کتاب: همانطور که حتماً همه دوستداران و علاقمندان مطالعات مرور سیستماتیک و متاآنالیز میدانند، این مطالعات تقریباً با ایجاد و شروع بکار موسسه کوکران در سال 1993، توسعه پیدا نمود. هر چند رد پای برخی مطالعات یا مقالات متاآنالیز یا فراتحلیل را میتوان در بانکهای اطلاعاتی و برخی ژورنالهای علمی از دهه 1970 میلادی پیدا نمود، لیکن از منظر متدولوژیک و چارچوبهای علمی لازم، به هیچ عنوان آن مقالات را نمیتوان حتی در حد مقالات ابتدایی سالهای آغازین دهه 1990 میلادی نیز در نظر گرفت. فلذا در عمل، حضور مقالات مرور سیستماتیک و متاآنالیز نوین و دارای شواهد ارزشمند و متقن را میتوان از همان سالهای آغازین دهه 1990 میلادی، تصور نمود.
بنابراین این کتاب در شرایطی به رشته تحریر در آمد که تقریباً تا قبل از انتشار آن، غیر از برخی محتواهای آموزشی منتشر شده توسط موسسه کوکران، هیچ منبع مطالعاتی و مرجع علمی برای علاقمندان اینگونه مطالعات، وجود نداشت. فلذا بدیهی است که با انتشار این کتاب، خلاء و شکاف بزرگی که برای پژوهشگران این فیلد، بروشنی مشهود بود، تا اندازه زیادی برطرف گردید. بخصوص اینکه مولفین یا نویسندگان این کتاب، افراد بسیار ارزشمند و متبحّر در زمینه اینگونه مطالعات بودند و برخی از آنها (مانند پروفسور M. Egger) دارای روشها و آزمونهای آماری متعددی در زمینه روشهای متاآنالیز نیز بودند.
بنابراین این موضوع موجبات جذابیت بالای این کتاب شد و اگر به این موارد، نگارش روان، قابل فهم و سلیس پروفسور آلتمن را نیز اضافه کنیم، دلیل پرفروش بودن این کتاب، علی رغم اینکه امروزه لیست کتب مشابه (منظور کتب با موضوعیت مرور سیستماتیک یا متاآنالیز)، تقریباً بیش از 20 کتاب مختلف است، اما هنوز هم در مرور سردبیر یا Editorial Review منتشر شده در سامانه فروش کتب آمازون، در مورد این کتاب، صفت «کتاب پرفروش» یا Best-selling Book را بکار برده است. چرا که با مشاهده اطلاعات این کتاب در همین سامانه، مشخص شده است که در بین کتب Text Book فیلد پزشکی و سلامت، رتبه فروش این کتاب، 48 میباشد. یعنی چهل و هشتیمن کتاب پرفروش آمازون در بین دسته یا گروه پیشگفت.
همچنین در شماره سپتامبر سال 2002، ژورنال وزین International Journal of Epidemiology، این کتاب به پژوهشگرانی که میخواهند مطالعه مرور سیستماتیک طراحی یا اجراء و یا نقّادی نمایند، قویاً توصیه شده است.همانطور که میدانیم، امروزه یکی از منابع بسیار مهم در آموزش متدولوژی مرور سیستماتیک و متاآنالیز، هندبوک موسسه کوکران برای طراحی، اجراء و نگارش مرورهای سیستماتیک است که این کتاب، امروزه بصورت الکترونیک (آنلاین) در اختیار همه علاقمندان قرار گرفته است. در فصول مقدماتی این منبع، ذکر شده است که اولین ورژن این هندبوک در سال 1994 و بصورت بسیار ابتدایی و تحت عنوان یک «جعبه ابزار موسسه کوکران برای طراحی و اجرای مرورهای سیستماتیک» منتشر گردید. در پدیدآورندگان این ورژن ابتدایی، نام هیچیک از مولفین کتاب مورد نظر ما، به چشم نمیخورد. اما بمرور و بعد از بازنگریهای اساسی، در سال 1999 و بعد از آن، همواره نام مولفین این کتاب، بعنوان نویسندگان هندبوک کوکران و همچنین این کتاب نیز، بعنوان یکی از منابع یا مراجع اصلی این هندبوک، مشاهده میشود.
همچنین در ورژن 5.1.0 هندبوک کوکران که آخرین ورژن این کتاب الکترونیک است که در سال 2011، منتشر گردیده، نام دو نفر از مولفین این کتاب، یعنی پروفسور ماتیاس اِگِر و پروفسور داگلاس آلتمن،در بین نویسندگان هندبوک کوکران به چشم میخورد. پس به نوعی میتوان اشتراکات بسیار زیادی بین اصول و راهکارهای توصیه شده در این کتاب با متدولوژی توصیه شده کوکران در طراحی و اجرای مرورهای سیستماتیک، مشاهده نمود.
حال، پس از این توضیحات مهم در باره اهمیت این کتاب، به توضیحاتی در مورد محتوا و فصول این کتاب میپردازیم:چاپ دوم این کتاب، شامل مقدمه و شش بخش مختلف است که در مجموع مشتمل بر 26 فصل میباشد.
در مقدمه، فلسفه و پایه و اساس مطالعات مرور سیستماتیک در علوم سلامت و پزشکی است.
پس از آن بخش اول با عنوان «مرور سیستماتیک کارآزماییهای بالینی» آغاز میگردد. این بخش از فصل 2 تا 7 این کتاب را بخود اختصاص میدهد.
همانطور که از نام این بخش، بر می آید، در فصول مختلف این بخش، اصول طراحی و اجرای مرورهای سیستماتیک مداخلات (یا درمانهای بیماریها) مورد بحث قرار گرفته و تقریباً تمامی مراحل طراحی و اجرای این دسته از مرورهای سیستماتیک، توضیح داده شده است. ارزیابی کیفیت متدولوژیک کارآزماییهای بالینی، استخراج داده ها از مقالات یا مطالعات اولیه کارآزمایی، از جمله موضوعات مهمی است که در این بخش، به آن پرداخته شده است.
بخش دوم با عنوان «شناخت نوسانات یا تغییرات درون و بین مطالعات» نام دارد که شامل فصول 8 تا 11 میباشد.
در این فصول، موضوع مهم «هتروژنیتی» یا «ناهمگنی» مورد بحث قرار گرفته و چرایی و چگونگی شناخت هتروژنیتی بین مطالعات، توضیح داده شده است.
شناخت دلایل باقوه هتروژنیتی و در نهایت موضوع سوگرایی انتشار یا Publication bias نیز در این بخش، توضیح داده شده است.
در بخش سوم، با عنوان «مرور سیستماتیک مطالعات مشاهده ای»، سه فصل 12 تا 14 تنظیم شده است، که فصل 12 آن به مطالعات مشاده ای ، فصل 13 به مرور سیستماتیک مطالعات پروگنوستیک و فصل 14 به مرور سیستماتیک مطالعات تشخصیص و غربالگری، پرداخته است.
بخش چهارم با عنوان «روشهای آماری و نرم افزارها کامپیوتری»، مشتمل بر 4 فصل 15 تا 18 بوده که بطور عمومی، به موضوع متاآنالیز میپردازد. در فصل 15، روشهای آماری ترکیب یافته های مطالعات و ارزشیابی ناهمگنی، توضیح داده شده است. در فصل 16، اندازه اثر در کارآزماییهای بالینی با پیامدهای دو وضعیتی دسته بندی شده (Binary Categorical Data) توضیح داده شده است و فصول 17 و 18، به مباحث نرم افزاری متاآنالیز و همچنین کاربرد نرم افزار Stata در متاآنالیز پرداخته است.
بخش پنجم این کتاب، «مرور سیستماتیک در عمل» نام گرفته است و مشتمل بر شش فصل (فصول 19 تا 24) میباشد.
مباحث این بخش را شاید باید کاربردی ترین مباحث ای کتاب دانست، چرا که کاربردهای مطالعات مرور سیستماتیک و متاآنالیز را به تصویر کشیده است.فصل 19 با عنوان کاربرد نتایج مرورهای سیستماتیک در بالین بیمار، دقیقاً به نحوه تفسیر، نتیجه گیری و بکارگیری یافته های شواهد بدست آمده از مرورهای سیستماتیک مداخلات درمانی (یا پیشگیری) را به بحث گذاشته است.
فصل 20، در مورد محاسبه و سنجش شاخص Number needed to Treat یا همان شاخص NNT معروف در کارازماییها و همچنین متاآنالیز بر روی این شاخص اندازه اثر، اوضیح داده است.
فصل 21 در مورد استفاده از مرورهای سیستماتیک در تدوین گایدلاینها یا راهنماهای بالینی است. فصل 21 در مورد استفاده از مرورهای سیستماتیک در سیاستگذاری مبتنی بر شواهد و فصل 23، در باره بکارگیری این یافته ها را در موضوع ارزیابی اقتصادی مداخلات سلامت (پیشگیری، درمان، توانبخشی و ...)، بحث نمود اند.
فصل 24، ملاحظات مختلف مرورهای سیستماتیک کارازماییها و داده های سامانه های مختلف ثبت آینده نگر کارآزماییهای بالینی، را مورد ارزیابی و بحث قرار داده است. همانطور که میدانیم، امروزه با وجود الزامی بودن ثبت کارآزماییهای بالینی در سامانه های ثبت کارآزمایی (بعد از سالهای 2006 یا 2007)، دیگر میتوان با لحاظ کردن اینگونه سامانه ها در بین منابع مطالعات اولیه در اینگونه مرورهای سیستماتیک، انتظار حداقل میزان سوگرایی انتشار را داشت. جالب است که در شرایطی که هنوز این الزام نبوده (یعنی سال 2001 که چاپ دوم این کتاب در آن زمان رخ داده)، نویسندگان این کتاب، به موضوع مهمی که در آینده مرورهای سیستماتیک را تحت تاثیر قرار خواهد داد، پرداخته بودند.
بخش ششم این کتاب، با عنوان «موسسه کوکران»، با دو فصل انتهایی کتاب (فصول 25 و 26)، تنظیم گردیده که این فصول نیز با عناوین جذاب، موسسه کوکران در قرن بیستم و همچنین، موسسه کوکران در قرن بیست و یکم، منتشر شده اند. جالب این است که در فصل پایانی (فصل 26)، به 10 چالش اساسی موسسه کوکران در دستیابی به اهدافش، اشاره شده است.
بهر حال این کتاب، با توجه به محتوای فصول و اعتباری که نویسندگان آن به این کتاب داده اند، در صدر انتخاب هر پژوهشگری که به موضوع طراحی، اجراء و حتی نگارش مطالعات مرورسیستماتیک و متاآنالیز، علاقمند است، بوده و خواهد بود.
در کنار تمامی ویژگیهای مثبت این کتاب، یکی دیگر از نکات متمایز آن، فصل 18 آن میباشد. فصل 18 این کتاب که به موضوع مهم اجرای فرامین متاآنالیز در نرم افزار Stata، میپردازد با محتوای نسبتاً کم حجم و خلاصه (حدود 25 صفحه)، تقریباً به تمامی محورها و مولفه های اصلی متاآنالیز در این نرم افزار پرداخته است و این فصل از آنجا که میتواند بصورت مستقل از سایر فصول نیز مطالعه شود، در واقع همانند یک مرجع خلاصه برای علاقمندان و پژوهشگرانی است که قصد یادگیری متاآنالیز با نرم افزار Stata را دارند. فلذا مطالعه این فصل را به تمامی علاقمندان و محققین مرورهای سیستماتیک و متاآنالیز، توصیه و پیشنهاد مینمایم.فصل 18 این کتاب ارزشمند را از اینجا دریافت کنید.
کل محتوای این کتاب را از اینجا دریافت نمایید.موفق و موید باشید
دکتر عباس کشتکار- 19 خرداد 1396
تمامی خدمات و محصولات این سایت، حسب مورد دارای مجوزهای لازم از مراجع مربوطه می باشند و فعالیت های این سایت تابع قوانین و مقررات جمهوری اسلامی ایران است.
.png)
.png)
.png)
.png)
.png)
.png)
